همه چیز درباره وقایع‌اتفاقیه؛ روزنامه‌ای به قیمت یک و نیم کیلوگرم گوشت
نام روزنامه وقایع اتفاقیه برای بسیاری از مردم ایران نامی‌آشناست، روزنامه‌ای که انتشارش از سوی امیرکبیر انجام شده است. اما شاید کمتر کسی بدانید که وقایع اتفاقیه جزو اولین روزنامه‌های کشور است و اتفاقا رکورد چاپ اولین عکس در یک روزنامه‌ها را هم به خود اختصاص داده است.
بیان فردا | دوران | زهره محسنی| در تاریخ هجدهم ۱۸ بهمن‌ماه سال ۱۲۲۹ بود که اولین شماره روزنامه در ایران با نام روزنامچه اخباردارالخلافه طهران منتشر شد، روزنامه‌ای که از شماره دوم انتشارش به وقایع اتفاقیه تغییر نام داد. این روزنامه به همت میرزا تقی‌خان امیرکبیر و با رضایت و فرمان ناصرالدین‌شاه انتشار خود را آغاز کرد.
این روزنامه که امیرکبیر هدف از چاپ و انتشار آن را افزایش آگاهی عمومی می‌دانست، بعد از درگذشت امیرکبیر نیز منتشر شد.
تاریخچه اولین روزنامه ایران چیست؟
روزنامه وقایع اتفاقیه به یک اعتبار دومین روزنامه در ایران محسوب می‌شد و به اعتباری دیگر سومین روزنامه بود. «وقایع اتفاقیه» قطعا دومین روزنامه‌ای است که به زبان فارسی در ایران منتشر شد. نخستین کاغذ اخبار بود که در سال ۱۲۱۶ به همت میرزا صالح شیرازی در زمان سلطنت محمدشاه منتشر می‌شد و عمر این روزنامه بیش از سه سال طول نکشید.
از نظر توالی تاریخ انتشار روزنامه در ایران نیز وقایه اتفاقیه سومین محسوب می‌شود. زیرا قبل از انتشار «وقایع اتفاقیه»، روزنامه دیگری با عنوان فارسی «شعاع روشنایی» توسط مبلغان مذهبی امریکایی در شهر ارومیه منتشر می شد.
اولین شماره روزنامه وقایع اتفاقیه به نام روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران باهمت میرزا تقی‌خان امیرکبیر در ۱۸ بهمن‌ماه سال ۱۲۲۹ هجری شمسی برابر با ۵ ربیع‌الثانی ۱۲۶۷ هجری قمری و ۷ فوریه ۱۸۵۱ میلادی منتشر شد و از شماره دوم به وقایع اتفاقیه تغییر نام داد. این روزنامه در قطع ۳۰.۵ در ۱۷ سانتی‌متر با کاغذ ساخت اصفهان و با چاپ سنگی به تیراژ ۶۰۰ الی ۷۰۰ نسخه منتشر شد.
وقایع اتفاقیه در میدان ارگ تهران و نزدیک کاخ سلطنتی تهیه می‌شد و چاپ آن در دروازه دولاب در چاپخانه خصوصی کارخانه حاجی عبدالمحمد انجام می‌گرفت.
در صفحه نخست این روزنامه، تصویر شیر و خورشید با جمله "یا اسدالله الغالب" به شیوه‌ای خاص طراحی‌شده بود که واژه الله بالای شیر قرار می‌گرفت. عبارت روزنامه اخبار دارالخلافه طهران، در فضای گرافیکی ویژه‌ای به‌صورت غیرمتداول خوشنویسی رایج سازمان داده‌شده بود.
روزنامه‌ی وقایع الاتفاقیه تا شماره شانزدهم روزهای جمعه و از آن به بعد روزهای پنجشنبه منتشر می‌شد، ازنظر صفحه‌بندی تا شماره ۳۱۸ اخبار و مطالب در آن دو ستونی درج می‌شد اما از این شماره به بعد ستون‌بندی از بین رفت و مطالب به شکل کتاب‌های چاپی آن زمان فقط با حاشیه خط‌کشی شده و تک ستونی منتشر شد.
این نشریه را از شماره ۲ تا ۴۷۰، روزنامه وقایع اتفاقیه نامیدند. شماره ۴۷۱ روزنامه وقایع نام داشت و از شماره ۴۷۲، نام آن به روزنامه دولت علیّه ایران تغییر کرد. ترتیب نشر آن در ۹ سال نخست، هفتگی و از سال دهم نامنظم و تعداد صفحه‌های این روزنامه از چهارتا دوازده صفحه در نوسان بود.
پس از امیرکبیر اداره روزنامه وقایع اتفاقیه سال‌ها برعهده افراد مختلف بود تا اینکه در سال ۱۲۸۸ قمری به اعتمادالسلطنه سپرده شد، او هم روزنامه جدیدش به نام روزنامه ایران را جایگزین این روزنامه کرد.
وقایع اتفاقیه روزنامه‌ای که روزنامه نبود
روزنامه در این زمان بر نشریه‌ای که به‌طور منظم منتشر شود اطلاق نمی‌شد و معنای گزارش داشت. واژه روزنامه نیز در واقع جزئی از نام نشریه وقایع اتفاقیه بود. واژه وقایع که مراد از آن اخبار بوده و ترجمه نیوز انگلیسی یا نوول فرانسه است، از نام تقویم وقایع (روزنامه رسمی عثمانی سابق) یا وقایع مصریة قاهره اقتباس شده است و صفت اتفاقیه را به آن اضافه کردند. در واقع روزنامه وقایع اتفاقیه یعنی گزارش وقایعی که اتفاق افتاده است.
در روزنامه وقایع اتفاقیه چه اخباری منتشر شده بود؟
در روزنامه وقایع اتفاقیه اخبار داخلی شامل خبرهای مربوط به پایتخت (اخبار دارالخلافه)، دربار و سفرهای ناصرالدین‌شاه، عزل و نصب‌ها و اعطای مقام‌ها، نشان‌ها و امتیازات چاپ می‌شد. در برخی شماره‌های آن، اعلان‌های رسمی دولتی در یک ورق جداگانه چاپ و همراه روزنامه، توزیع می‌شد که به آن اشتهارنامه می‌گفتند. در برخی شماره‌ها نیز اخبار و رویدادهای شهرستان‌های ایران به چاپ می‌رسید (اخبار ولایات).
در بخش اخبار خارجی، بیشتر اخبار مربوط به دگرگونی‌های سیاسی و اقتصادی کشورهای اروپایی به چاپ می‌رسید؛ مقالاتی از روزنامه‌های اروپایی برگرفته می‌شد و با ترجمه روان فارسی در روزنامه منتشر می‌شد. بسیاری از این ترجمه‌ها کار صنیع‌الدوله بود. روی‌هم‌رفته روزنامه از زبان نوشتاری ساده‌ای بهره می‌برد که تا زمان جنبش مشروطیت در نوشته‌های این دوره کمتر به چشم می‌خورد. در بیشتر شماره‌های روزنامه، قیمت اجناس موردنیاز مردم به نرخ رسمی دولتی چاپ می‌شد (نرخ ارزاق)؛ در برخی شماره‌های آن اعلان فروش کتاب‌های تازه چاپ‌شده منتشر می‌شد.
این روزنامه به خبرهای مربوط به کودکان و نوجوانان نیز توجه داشت. ازجمله می‌توان به انتشار اخبار مدرسه دارالفنون، گزارش‌های بیماری‌های کودکان و آبله‌کوبی ایشان، خبرهایی پیرامون کودکان فرنگی، گزارش‌های مربوط به حوادث کودکان، کودکان بزهکار و حتی اخبار و آگهی‌های کتاب کودک، اشاره کرد.
پس از نشان رسمی کشور ایران (شیر و خورشید)، نخستین تصویر مطبوعات ایران، در شماره ۴۷۱ روزنامه وقایع اتفاقیه در تاریخ ۲۸ محرم ۱۲۷۷ قمری منتشر شد و آن عکسی از جان سالم به دربردن معجزه‌آسای یک کودک در مجلس تعزیه بود.
مطالب نشریه در آغاز، در چهار سرفصل با عنوان‌های اخبار خود دارالخلافه، سایر بلاد ممالک محروسه یا اخبار ولایات، اخبار دول خارجه و احوالات متفرقه نوشته می‌شد. بعدها، به مناسبت سفرهای ناصرالدین‌شاه، سرفصل دیگری بانام اردوی همایون به روزنامه اضافه شد. امورات قشونی و قیمت اجناس تجارت دارالخلافه و سایر امورات دادوستد تجارتی دیگر سرفصل‌هایی هستند که بیشترین مطالب را در بردارند. اوقات شرعی، وضع آب‌وهوا و شعر از دیگر مطالب نشریه‌اند. به طور کلی، گزیده‌ای از رخدادهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری جهان و شهرهای ایران، به ویژه تهران، را در دوره نشریه می‌توان خواند که در این میان، بازتاب اخبار حوادث جایگاهی ویژه دارد.
اخبار دارالخلافه طهران و چند شهر بزرگ ایران بیشترین سطح چاپی را دارا بودند و اخبار کشورهای جهان کمتر از مطالب دیگر است. در این نشریه، به ندرت مقاله سیاسی و ادبی و تاریخی دیده می‌شود. بیشترین منابع اخبار خارجی روزنامه وقایع اتفاقیه نشریه‌های چاپ خارج از کشور بودند که از طریق پست به تهران می‌رسیدند. در زمینه خبرهای داخلی نیز، از روزنامه‌های ولایات که گزارش حکمرانان به مرکز نشینان و درباریان بود، استفاده می‌کردند. حکام ولایت با دستیاری مباشران خود در آغاز عمر نشریه، امور نمایندگی و خبرنگاری را برعهده داشتند.
انتشار اولین تبلیغات رسانه‌ای در وقایع اتفاقیه
روزنامه وقایع اتفاقیه از امتیازات بسیاری برخوردار بود ازجمله اینکه بهای خواروبار و مایحتاج مردم در بعضی از شماره‌ها درج می‌شد، همچنین آگهی‌هایی که فروشندگان کالا می‌داده‌اند دارای قیمت بود و مجموعه وقایع اتفاقیه برای تحقیق در تاریخ اقتصادی ایران خیلی مفید است. از دیگر امتیازات این روزنامه این است است که اخبار ایران و جهان را ثبت کرده و دورنمای اوضاع ایران را از ۱۲۶۷ تا ۱۲۷۷ هجری قمری آشکار می‌کند.
امیرکبیر درباره این روزنامه گفته است: «عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست؛ یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده‌اند به جهت منافع و مداخل. لکن این‌طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این‌ها به جهت تربیت خلق است و اینکه این‌ها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر عالِم باشند؛ و اینکه تا روزی که من هستم نمی‌شود که این اطلاع به عامه نرسد. این روزنامه منصبی نیست که به کسانی که از دیوان اعلی اسامی ایشان تعیین‌شده، به این‌ها برسد و به دیگران نرسد.»
ورود تملق و چاپلوسی به روزنامه‌ها
هرچند انتشار وقایع اتفاقیه گام بسیار مهمی درراه پیشرفت محسوب می‌شود، اما این روزنامه دست‌کم با دو چالش روبرو بود: چالش اول ستایش شاه بود. حکومت لحن نوشتار روزنامه را از همان آغاز و در زمان خود امیرکبیر دچار چاپلوسی کرده بود، به‌طوری‌که از شش صفحه روزنامه، یک صفحه و نیم آن به اخبار و جزئیات کارهای ناصرالدین‌شاه می‌پرداخت و این کار را با آن‌چنان تملق و گزافه‌گویی‌ای انجام می‌داد که حتی تغییرات جوی و گرم شدن هوا را نیز به یمن وجود مبارک ربط می‌داد، برای نمونه در شماره سوم آن چنین آمده است: از یمن طالع فیروزی مطالع و اقبال بی همان سرکار اعلیحضرت پادشاهی هوای دارالخلافه طهران در این اوقات به‌طوری خوب و خوش می‌گذرد که برف به آن شدت در سه‌چهارروزه به‌کلی از اطراف و حول‌وحوش رفت
قیمت روزنامه وقایع اتفاقیه چقدر بود؟
چالش دوم اما قیمت روزنامه بود، بهای روزنامه وقایع اتفاقیه ده شاهی بود، در آن دوران یک من گوشت، یک قران قیمت داشت و هر بیست شاهی یک قران بود. هر شماره از وقایع اتفاقیه برابر نیم‌من (یک و نیم کیلو) گوشت بها داشت و ازاین‌رو عامه مردم توان خرید آن را نداشتند.
از آنجا که پخش‌کنندگان روزنامه انتظار داشتند از این راه درآمدی به دست آورند، قیمت تمام‌شده روزنامه برای مردم بالاتر می‌رفت و همانطور که در صفحه اول شماره نخست روزنامه آمده است: دولت علیه، اعضای دولت و صاحب‌منصبان و رعایای صادق را موظف کرده بود تا این روزنامه را بخرند. بنابراین نخستین روزنامه ایران عملاً ویژه و برای قشر خاصی بود.
در شماره یک نشریه، قیمت تک نسخه را ننوشته‌اند، اما قیمت شماره دوم پانصد دینار و شماره سوم ده شاهی نوشته شده است. قیمت روزنامه در طول ده سال هیچ تغییری نکرد و ده شاهی، آبونمان سالیانه ۲۴ قران و بهای آگهی نیز هر سطری ده شاهی بوده است.
وقایع اتفاقیه که دومین نشریه به زبان فارسی و به باور بسیاری اولین روزنامه ایران به سبک و شکل امروزی است، از سال سوم پادشاهی ناصرالدین‌شاه یعنی ۱۲۶۷ هجری قمری زیر نظر میرزا تقی‌خان منتشر شد.
متن صفحه نخست اولین شماره روزنامه وقایع اتفاقیه
«یا اسدالله الغالب
روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران
ازآنجاکه همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف بر تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آن‌ها از امورات داخله و وقایع خارجه است، لهذا قرار شد که هفته‌به‌هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتی و غیره را که در دول دیگر گازت می‌نامند، در دارالطباعه دولتی زده شود و به‌کل شهرهای ایران منتشر گردد که اهالی ممالک ایران نیز در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و غیره اطلاع حاصل نمانید، و ازجمله محسنات این گازت یکی اینکه سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است، دیگر اینکه اخبار کاذبه [و] اراجیف که گاهی برخلاف احکام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهرها و سرحدات ایران پیش‌ازاین باعث اشتباه عوام این مملکت می‌شد، بعدازاین به‌واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد، و بدین سبب لازم است که کل امنای دولت ایران احکام ولایات و صاحب‌منصبان معتبر ورعی‌ای صادق این دولت، این روزنامه‌ها را داشته باشند و برحسب قرارداد فوق در یوم جمعۀ پنجم شهر ربیع‌الثانی ایت ئیل سنۀ ۱۲۶۷ به این کار شروع شد و مباشر این روزنامه‌ها به هرکس که طالب باشد هفته‌به‌هفته خواهد رساند.
اخبار خود دارالخلافه
در این اوقات از حسن تدبیر و سلوک امنای دولت ایران امنیت دارالخلافه چنان است که دزدی‌ودغلی بسیار کم می‌شود، به‌طوری‌که کم ذکر می‌شود، و یک سبب امنیت، گذاشتن قراول خانه‌هاست، در شهر و … قراول خانه‌های چند در دارالخلافه نباشد و امنای دولت قاهره معلوم کردند که بسیار بر امنیت شهر افزوده است، لهذا منظور دارند که در شهرهای معظم سایر ممالک نیز قراول خانه بگذارند. ازجمله حکم شد که در اول حوت در سی جای مشهد قراول خانه بگذارند.»
امیرکبیر؛ خبرنگار روزنامه وقایع اتفاقیه
نکته جالب توجه اینجاست که تا زمانی که امیرکبیر صدارت را بر عهده داشت، حتی برخی از اخبار داخل روزنامه وقایع اتفاقیه را خودش می نوشت.مدیریت روزنامه را حاجی میرزا جبار تذکره‌چی، که بعدها ملقب به ناظم المهام شد، بر عهده داشت و مترجمی وقایع اتفاقیه هم با ادوارد برجیس انگلیسی بود. محرر روزنامه عبدالله نامی بود که روزنامه به خط خوش نستعلیق او بود و در چاپخانه حاجی عبدالمحمد واقع در دروازه دولاب چاپ می‌شد.
از مجموع ۴۷۱ شماره این روزنامه، ۴۱ شماره در عهد صدارت امیرکبیر انتشار یافت و انتشار شماره ۴۲ فرمان عزل امیرکبیر و انتصاب میرزا آقاخان به صدارت را دربرداشت.
در بخشی از این متن خبری که به عزل امیرکبیر اختصاص داشت و در روزنامه وقایع اتفاقیه منتشر شد، آمده بود: «باقتضای رای جهان آرای ملوکانه، صلاح و صرفه ملک و دولت و خیر و ثواب، امور سلطنت را در این معنی ملاحظه فرمودند که میرزاتقی خان را از پیشکاری دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابکی و غیره ذلک و کل اشغال و مناصبی که به او محول بود به کلی خلع و معزول فرمایند ...»
در شماره ۵۲ (پنجشنبه ۷ ربیع الثانی) توطئه تکوین یافته و خبر درگذشت میرزا محمدتقی‌خان فراهانی را بدین شرح نگاشته بودند: «میرزاتقی خان که سابقا امیرنظام و شخص اول این دولت بود، در شب شنبه هجدهم ماه ربیع الاول در کاشان وفات یافته است.»
با توجه به قتل امیرکبیر و درج خبر درگذشت او در ۱۸ ربیع الاول به خوبی روشن می‌شود که پس از آنکه امیرکبیر را به قتل رساندند، چگونه درصدد توجیه مرگ او برآمده و اخبار را چگونه درج کرده‌اند؛ خبری که همه می‌دانستند جعلی است. »
انتهای پیام
دیدگاه تان را بنویسید