پیشگیری از خودکشی با خوش‌بینی مبتذل، نابرابری اجتماعی و وعده‌پراکنی امکانپذیر نیست

بیان فردا | «تنها یک مسئله‌ی جدی وجود دارد و آن هم خودکشی است.» 

آلبر کامو، نویسنده، روزنامه‌نگار و فیلسوف نامدار الجزایری – فرانسوی، مقاله‌ی اول کتاب افسانه‌ی سیزیف را با عبارت بالا شروع می‌کند. اسپیلکا در کتاب روانشناسی دین با رویکرد تجربی می‌نویسد: «مرگ، خود معمایی مرموز است اما خودکشی چیستانی غریب و لاینحل است.»

در زمانه‌ی ما این رویداد رازآلود، هر ساعت، ده‌ها میوه‌ی نارس و رسیده‌ی انسانی را در بوستان پهناور گیتی از شاخسارهای زندگیشان به زمین می‌افکند و بالندگی و ثمردهی‌شان را از بین می برد. خودکشی با نرخ 16/1 نفر در صد هزار نفر، دهمین علت مرگ ومیر مردم ایالات متحده است. میزان خودکشی در ایران طبق آخرین گزارش‌های رسمی، 6/6 نفر در صد هزارنفر، یعنی کمتر از نصف میزان آمریکا برآورد شده است. می‌توانیم با مقایسه‌ی این دو، کلاهمان را به هوا بیفکنیم و بگوییم خودکشی برای ما مسئله‌ی جدی نیست. اما با توجه به تفاوتهایی که این رویداد منفی با دیگر عوامل مرگ آور دارد این بی‌ اعتنائی نوعی ساده‌انگاری خطرناک است که ما را از برنامه‌ریزی‌های واقع بینانه برای بهداشت همگانی و افزایش سطح بهباشی مردم دور می‌کند.

در این نوشتار، نخست تعریفی از خودکشی و ابعاد آن می‌دهیم، سپس نگاهی به وضعیت خودکشی در ایران می‌افکنیم. با بیان وجوه منحصر به فرد آسیب رسانی خودکشی، گزاره‌هایی از بیانیه‌ی سازمان جهانی بهداشت را که به مناسبت روز جهانی پیشگیری از خودکشی صادر شده است می‌آوریم؛ اصول مهم پیشگیری و رویکرد بوم شناسی اجتماعی به پیشگیری را به عنوان رویکردی جامع به کوتاهی توضیح می‌دهیم و در فرجام، آنچه شرط بالغ است به حکمرانان و مدیران سازمانهای مسئول سلامت همگانی یادآور می‌شویم. حال، می‌خواهند از این سخنان کارشناسانه و دلسوزانه پند بگیرند یا گرد ملال بر خاطرشان بنشیند، خود دانند!

خودکشی چیست؟

موسسه‌ی ملی سلات روان در ایالت متحــده، سیستمی سه بعدی را در طبقه بندی رفتارهای خودکشی‌گرا پیشنهاد کرده است. این سه بعد عبارتند از: افکار خودکشی، اقدام به خودکشی و خودکش کامل.

افکار خودکشی، طرح ریزی تکانه‌های خودکشی‌گرا و میل به مردن دارد و اگر تصمیم او جدی باشد برای کشتن خود برنامه‌ریزی می‌کند و وسایل و روش‌های کشنده را تدارک می بیند. تنها یک رویداد اتفاقی و غیرمنتظره ممکن است مانع از خودکشی کامل او شود. اقدام به خودکشی «شبه خودکشی» نیز خوانده می‌شود.

برآورد شده است در مقابل هر خودکشی کامل، 15 تا 20 اقدام به خودکشی صورت می‌گیرد. اگر میزان خودکشی‌های کامل در جهان را حدود 800 هزار نفر در سال بدانیم، سالانه 12تا 16 میلیون نفر برای از بین بردن خود اقدام می‌کنند. به آسانی نمی‌توان حدس زد که شمار بسیار زیاد اندیشه پردازان خودکشی چند نفر هستند. از یاد نبریم آمار اعلام شده توسط سازمان‌های بهداشتی در جهان بسیار کمتر از واقعیت است. زیرا بیان و ثبت خودکشی در هر سه بعد آن، هم از سوی  قصدمندان و هم از سوی مراجع رسمی در هاله‌ای از پنهان سازی قرار می‌گیرد.

 

احتمال خودکشی فردی که اقدام به آن کرده اما جان سالم به در بُرده، بسیار زیاد است. جنکینز در بررسی علمی خود نشان داده است که آنهایی که سابقه خودکشی داشته اند، در سال بعد، صدبار بیشتر از جمعیت عمومی احتمال دارد، دست به خودکشی بزنند.

 

 

 خودکشی در ایران

منابع موثق اعلام کرده‌اند که میزان خودکشــی در ایران در سال 1400 نسبت به سال 1399 ،12/7درصد رشد داشته است. میزان رشد برای استان قم 50 درصد و برای استان تهران 30 درصد بوده است.در کل کشور و برای همه‌ی استانها حدود 30 درصد درگذشتگان، زن و 70 درصد مرد بوده‌اند. از نظر گروه سنی، به ترتیب، افراد 30-39 ساله، 18-24 ساله، 40-44 ساله در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند و نزدیک به 10درصد خودکشی‌کنندگان سنی کمتر از 18سال داشته‌اند.

در این گزارش، استانهای کهکیلویه و بویراحمد، ایلام، کرمانشاه، لرستان، همدان و اردبیل، به ترتیب، در بالاترین رتبه‌ها و استانهای سیستان وبلوچستان، هرمزگان، یزد، خراسان رضوی و سمنان در پایین‌ترین رتبه‌های جدول آمار خودکشی قرار دارند. نکته‌ی آخر اینکه میزان رویداد خودکشی از سال 1384 تا 1400 دو برابر شده است. با همه‌ی اینها یادآور می‌شویم که میانگین کشور برای هر 100 هزارنفر 6/6 خودکشی و برای تهران5/9  می‌باشد که از میانگین جهانی بسیار پایین‌تر است. در سال 2019 ( 1398)تعداد خودکشی در هر 100 هزار نفر برای چند کشور دور و نزدیک، به صورت زیر، گزارش شده است.

 لستو72/4  ،گویان 40/3 ،کره جنوبی 28/6، روسیه 25/1 ،آفریقای جنوبی 23/5 و بلژیک18/3 ، آمریکا، 16/1 ،ژاپن 15/3 ،افغانستان 4/1 ، عربستان سعودی 3/9 و عراق 3/6.

از رازهای سر به مهر خودکشی این است که با مرگ به علت بیماری‌ها و عوامل دیگر متفاوت است. مهمترین تفاوتها عبارتنداز:  احتمال خودکشی فردی که اقدام به آن کرده اما جان سالم به در برده، بسیار زیاد است. جنکینز در بررسی علمی خود نشان داده است که آنهایی که سابقه خودکشی داشته‌اند، در سال بعد، صدبار بیشتر از جمعیت عمومی احتمال دارد دست به خودکشی بزنند.

• خودکشی یک فرد، تأثیر عمیقی که بر افراد خانواده، دوستان، همسایه ها و مردم محله‌ی او می‌گذارد. و آنها را تا سالها سوگوار می کند. برخی از داغ دیدگان تا سالها، دچار افسردگی، احساس گناه پایدار، شرمندگی ژرف و گوشه‌گیری از مردم می‌شوند.

• خودکشی بر شاهدان آن تأثیر ویرانگری دارد و عده‌ای از آن‌ها را به خودکشی می‌کشاند. در یک سوی پیوستار سنی، نوجوانان و جوانان و در سوی دیگر سالمندان بیش از سایر گروههای سنی، در خطر خودکشی هستند. هم افراد خانواده کسی که خودکشی کرده است و هم دولت مردان و مسئولان سازمانهای رسمی (وزار ت بهداشت، پزشکی قانونی ...) در برخی کشورها از جمله ایران، آمار دقیق خودکشی ها را اعلام نمی کنند.

• خودکشی واگیردار و سرایت کننده است. مروری بر 293 مطالعه نشان داد که پوشش رسانه‌ای خودکشی افراد مشهور افزایش خودکشی را در پی داشت. خودکشی یک نوجوان و جوان می تواند زنجیره ای از خودکشی ها را در گروه همسالانشان راه بیندازد.

• خودکشی بیش از دیگر مشکلات روانی گرفتار انگ می شود و از این رو، هم فرد خودکشی گرا و هم بازماندگانِ داغدارِ کسی که خود را از بین برده است، از بیان افکار، هیجانهای منفی و تصمیم‌های نادرست خود، پرهیز می‌کنند و در نتیجه، از یاری رسانی افراد دلسوز، مراقبان سلامت و درمانگران محروم می شوند.

• چون پندارهای غلط و افسانه‌های واهی در مورد خودکشی فراوان است، سیمای واقعی آن تحریف و تلاشها برای پیشگیری از آن کُند یا متوقف می‌شود. به این ده گزاره نادرست و مشکل ‌آفرین توجه کنید:

1. کسی که قصد خودکشی دارد درباره‌ی آن چیزی نمی گوید.

2. کسی که می گوید خودکشی می کند آن را انجام نخواهد داد.

3. کسانی که به خودکشی اقدام می کنند نمی خواهند بمیرند بلکه درحال بلوف زدن هستند.

4. کسی که توانسته بر خطر خودکشی غلبه کند در خطر تکرار آن قرار ندارد.

5. هر کسی که خودکشی می‌کند افسرده است.

6. هرکسی که خودکشی می کند از نظر روانی بیمار است.

. صحبت درباره ی خودکشی با افرادی که به فکر آن هستند یا در معرض خطر آن قرار دارند، موجب تحریکشان به خودکشی می شود.

8. اقدام کنندگان به خودکشی افراد خطرناکی هستند.

9. فردی که خودکشی می کند، آدم ترسویی است.

10 . با کسی که می خواهد خودکشی کند، باید بحث کرد تا متقاعد شود که تصمیمش غیرمنطقی است. در حالی که معلوم شده است به چالش کشیدن فرد درگیر بحران خودکشی سبب نادیده گرفتن میزان آسیب پذیری او می شود. از اینرو، عملی غیر مسئولانه و در بسیاری از کشورها غیرقانونی است.

منابع موثق اعلام کرده‌اند که میزان خودکشــی در ایران در سال 1400 نسبت به سال 1399 ،12/7درصد رشد داشته است. میزان رشد برای استان قم 50 درصد و برای استان تهران 30 درصد بوده است.در کل کشور و برای همه‌ی استانها حدود 30 درصد درگذشتگان، زن و 70 درصد مرد بوده‌اند. 

 

چه باید کرد؟

«برآورد می‌شود که هرسال 800 هزار نفر در سراسر جهان جان خود را می گیرند. در ازاء هر خودکشی کامل، نزدیک به 20 نفر دیگر اقدام به خودکشی می‌کنند و بسیاری بیشتر، افکار جدی برای از بین بردن خود دارند. از آ نرو که خودکشی هر فرد تأثیر ز یادی بر اطرافیان او می گذارد، این مسئله نگرانی و مشکل بزرگی برای سامت همگانی به حساب می‌آید. با آگاهی بخشی، انگ زدایی از

خودکشی و ترغیب و ترو یج اقدامات عملی مبتنی بر اطلاعات درست می توان نرخ خودکشی را در گستره ی جهانی پایین آورد.»

عبارات بالا بخش آغازین بیانیه ی سازمان جهانی بهداشت است که به مناسبت دهم سپتامبر، روز جهانی پیشگیری از خودکشی، صادر شده است. این بیانیه می افزاید: «امیدآفرینی از طریق عمل، درون مایه و شعار روز جهانی پیشگیری از خودکشی برای سالهای 2021 تا 2023 است. با برجسته کردن این عنوان می‌خواهیم الهام بخش فعالیت های واقع‌بینانه برای پیشگیری از این رویداد پُرآسیب باشیم و چراغی تابناک فراراه کنشگران این حوزه و همه ی مردم قرار دهیم.

با امیدبخشیدن از طریق عمل می‌توانیم به آن‌هایی که در اندیشه‌ی خودکشی هستند امید بدهیم که از آنها مراقبت و حمایت می‌کنیم. همچنین با این شعار، آمادگی خود را برای فعالیت‌های یاری‌رسانی به هر اندازه که باشند به کسانی که پنجه در پنجه‌ی مرگبار خودکشی افکنده‌اند اعلام می‌داریم و در نهایت، اهمیت اقدامات پیشگیرانه را به عنوان اولویت برنامه‌های سلامت عمومی به همه‌ی کشورها و به‌ویژه جوامعی که دسترسی پایینی به خدمات بهداشت همگانی دارند خاطرنشان می‌سازیم.

 

اصول مهم پیشگیری

با وجود تفاوت‌هایی که خودکشی با دیگر عوامل مرگ‌زا دارد، اما چون در زمره‌ی آسیب‌های روانی

- اجتماعی قرار می‌گیرد، سه گروه عوامل خطر، محافظت کننده و نشانه‌های هشداردهنده را می‌توان در مورد آن در نظر گرفت تا آگاهی به آنها برای همه‌ی مردم، به‌خصوص کسانی که در خانواده، مدرسه، محل کار و محله‌ی خود افرادی را می‌شناسند که احتمال می‌دهند از نظر سلامت روان، برقراری روابط اجتماعی سازنده با دیگران، فعالیت شغلی و انگیزه‌ی پیشرفت در شرایط مطلوبی به سر نمی برند؛ مفید و موثر واقع شود.

 

 

 

به گفته‌ی تری ایگلتون، فیلسوف نامدار معاصر، آن را در ابتذالِ خو شبینی نیافکند.برای پیشگیری از خودکشی باید با درنظرگرفتنِ زمینه های فردی و اجتماعی، به خصوص تأثیر بسیار زیاد و ژرف عوامل اجتماعی مانند فقر، بیکاری و نابرابری‌های اجتماعی اقدامات عملیِ زمان‌بندی شده و قابل سنجش صورت داد.

در جدول ۱ این سه دسته عوامل را که در سطح فردی قرار دارند با مقایسه‌ی بین حمله‌ی قلبی و خودکشی نشان داده‌ایم.

رایج‌ترین نشانه‌های هشداردهنده به قرار زیرند:

• صحبت‌کردن درباره‌ی این که می‌خواهد به خود صدمه بزند یا خود را بکشد.
• نوشتن متن‌هایی درباره‌ی مرگ یا خودکشی.
• ابراز ناامیدی و بیان این‌که زندگی ارزش زیستن ندارد.
• برنامه‌ریزی برای از بین‌ بردن خود از جمله تهیه وسایل یا مواد کُشنده.
• انجام رفتارهای پرخطر و بی‌پروا بدون نگرانی برای سلامتی خود.
• زیاده‌روی در مصرف الکل و مواد مخدر
• دوری کردن از اعضای خانواده و دوستان.
• تغییرات زیاد خلق از جمله سطح بالای بی‌قراری و خشم.
• ژولیدگی و بی‌توجهی به لباس و سر و وضع خود.
• بخشیدن دارایی‌ها و و سایل زندگی خود به دیگران.
• گفته‌ها و نوشته‌هایی با مضمون «اگر بار گران بودیم رفتیم/اگر نامهربان بودیم رفتیم»
• خداحافظی کردن از محبوب خود.

 

مدل اجتماعی بوم‌شناختی پیشگیری از خودکشی

راهبردهای پیشگیری از خودکشی با مدل بوم‌شناسی اجتماعی تبیین می‌شود. بوم‌شناسی اجتماعی، دیدگاهی است که طبق آن بیشتر مشکلات زیست‌بومی جهان ریشه در مشکلات اجتماعی دارند و مشکلات اجتماعی به نوبه‌ی خود بر پایه‌ی ساختارها، روابط سلسله‌ مراتبی و سلطه‌جو بنا نهاده می‌شوند. از ای نرو، به جز برخی بلاهای طبیعی، علت اصلی بروز بیشتر بحران‌های زیست بومی در قرن بیستم و بیست ویکم را باید در اقتصاد، اخلاق، فرهنگ، نقشهای جنسیّتی و دیگر پدیده‌های اجتماعی جستوجو کرد. در مدل بوم‌شناسی اجتماعی، عوامل زمینه‌ساز خودکشی در چهار سطح فردی، روابط بین‌فردی، منطق‌های- محلی و اجتماعی- عمومی قرار می‌گیرند.

این سطوح درتعامل‌های پویا، یا به هم‌افزایی خطر و یا در برنامه‌های پیشگیری و مداخله به کاهش رفتارخودکشی‌گرا می‌انجامند.

در جدول ۲، مهمترین عوامل خطر و محافظ تکننده را در چهار سطح می‌بینیم و در نمودار یک برخورد تعاملی این سطوح در چشم‌انداز ما قرار می‌گیرد.

 

 

 

 

 

امیدآفرینی از طریق عمل بیانیه‌ی سازمان جهانی بهداشت به مناسبت روز جهانی پیشگیری از خودکشی با هوشمندی به امیدآفرینی از راه عمل تأکید می‌کند تا امیدِ واقعی را به قول روان شناسان مثبت‌گرا از امید دروغین جدا سازد و به گفته‌ی تری ایگلتون، فیلسوف نامدار معاصر، آن را در ابتذالِ خوش بینی نیافکند. برای پیشگیری از خودکشی باید با درنظرگرفتنِ زمینه‌های فردی و اجتماعی، به خصوص تأثیر بسیار زیاد و ژرف عوامل اجتماعی مانند فقر، بیکاری و نابرابری‌های اجتماعی اقدامات عملیِ زمان بندی شده و قابل سنجش صورت داد. این هشدار سعدی، شاعر خردمند و واقع گرا را بارها شنیده ایم و بسیاری از ما آن را از حفظ داریم:

سعدیا گرچه سخن‌دان و مصالح گویی

به عمل کار برآید، به سخن‌دانی نیست

لغت نامه ی دهخدا، سخن‌دانی را سخن‌شناسی و نیکو سخن‌گویی می داند و با شاهد آوردن از شاهنامه‌ی حکیم فردوسی، آن را فزونی بخش لغت‌ها و روشنگر مسیرها تعریف کرده است.

کسی را که یزدان فزونی دهد

سخندانی و رهنمون می‌دهد

دردناکانه بسیاری از مسئولان و مدیران کشور به جای سخن‌دانی، سخنرانی و سخن‌پراکنی می‌کنند. اگر سخن‌دانی و مصالح‌گویی ارزش و تأثیر عمل کردن را می‌داند، چگونه می‌توان با سخنرانی و وعده پراکنی از آسیب های بزرگی چون خودکشی پیشگیری کرد؟ شاید نمی‌خواهیم یا نمی‌توانیم به خاطر انگ‌های اجتماعی و یا انگ درونی شده، برای پیشگیری از خودکشی قلمی بزنیم و قدمی برداریم و یا خوش نداریم که بیانیه‌های سازمان‌های معتبر جهانی را جدی بگیریم، اما می‌توانیم انصاف داشته باشیم و در روز جهانی پیشگیری از خودکشی، در خلوت‌های خود، سخن سعدی را همچون ذکری حکیمانه زمزمه کنیم:

به عمل کار برآید، به سخنرانی نیست!

 

* برگرفته از سرمقاله شماره 160 ماهنامه سپیده دانایی- شهریور 1401