استرداد پنجمین محموله الواح هخامنشی به کشور؛ سوغات رئیسی یا میراث روحانی؟
بازگشت سه هزار و ۵۰۶ لوح تاریخی به خانه پس از حدود ۹۰ سال؛ این یکی از مهم‌ترین اخبار چندروز گذشته ایران است که از یک طرف نزدیکان دولت آن را «سوغات بزرگ» ابراهیم رئیسی از سفر رئیس‌جمهوری می‌خوانند.
بیان فردا | بازگشت سه هزار و ۵۰۶ لوح تاریخی به خانه پس از حدود ۹۰ سال؛ این یکی از مهم‌ترین اخبار چندروز گذشته ایران است که از یک طرف نزدیکان دولت آن را «سوغات بزرگ» ابراهیم رییسی از سفر رییس‌جمهوری می‌خوانند و در سمت دیگر هم کارشناسان و نزدیکان دولت پیشین با اشاره به جزییات پرونده و روند طی‌شده، نقش این دولت را تنها انتقال به کشور می‌دانند.
یک جمله از سخنان رییس‌جمهوری درباره این پرونده اما در یک شبانه‌روز گذشته با واکنش‌های فراوانی روبه‌رو شد؛ آقای رییسی در سخنان خود درباره بازگشت این الواح از «پیگیری سفارت ایران در نیویورک» تشکر کرد و همین با واکنش شدید کاربران فضای مجازی و رسانه‌های رسمی همراه شد و پرسش‌هایی از این دست را مطرح کردند که «سفارت ایران در امریکا چه زمانی بازگشایی شده؟ سفیر ایران کیست؟» و در سمت دیگر هم کاربرانی توضیح دادند که منظور آقای رییس‌جمهوری نمایندگی ایران در سازمان ملل بوده و مدعی شدند که عبارت «سفیر کشور در سازمان ملل» رایج و عادی است.
فارغ از این جزییات و حاشیه‌ها اما ماجرا دقیقا چیست و این سوغات بزرگ یا محموله‌ای که براثر پیگیری دولت پیشین به کشور بازگشت، چه آثاری را در خود جای داده و چگونه اصلا به امریکا رفته بود؟ گزارش پیش‌رو تلاشی برای شفاف‌کردن جزییات این پرونده است.
۹ صندوق، هر کدام به وزن ۷۵ کیلوگرم
عصر پنجشنبه هفته پیش رسانه‌های رسمی خبر دادند که رییس‌جمهوری ساعتی دیگر با سوغاتی تاریخی از سفر نیویورک خود که برای شرکت در هفتاد و هشتمین مجمع عمومی سازمان ملل رفته بود، به تهران باز خواهد گشت.
«عزت‌الله ضرغامی» وزیر میراث فرهنگی هم در توییتی به این موضوع پرداخت و نوشت که برای استقبال در فرودگاه به انتظار نشسته است که رییس دولت به همراه محموله‌ای از الواح هخامنشی وارد ایران شود.
او در این توییت جزییاتی از این سوغات هم مطرح کرد: «در فرودگاه هستم. قرار است از آقای رییس‌جمهور و ۳۵۰۶ لوح تاریخی مربوط به دوره هخامنشی که در هواپیمای ایشان است استقبال کنم. پیگیری‌های مستمر نتیجه داد و سرانجام ۹ صندوق، هر کدام به وزن ۷۵ کیلوگرم که شامل مجموعه‌ای ارزشمند از میراث فرهنگی و تمدنی کشور است، از امریکا تحویل گرفته شد.»
درباره جزییات این محموله هم در ساعات گذشته اطلاعات بیشتری از سوی این وزارتخانه مطرح شده و در متنی که برای «اعتماد» ارسال شده، آمده است: «این ۳۵۰۶ لوح تاریخی متعلق به دوره پادشاهی داریوش اول است که در سال ۱۳۱۱ در محل باروی تخت جمشید کشف شده است. محتوای الواح مربوط به مدیریت منابع، راه‌ها، روابط اجتماعی، مایحتاج اساسی زندگی، دستمزدها و اقتصاد جامعه در دوران هخامنشی است. این الواح هخامنشی در ۹ صندوق و هر صندوق به وزن ۷۵ کیلوگرم نگهداری می‌شود و از طریق هواپیمای حامل هیات ایرانی در زمان برگزاری مجمع سالانه سازمان ملل به ایران بازگشتند. این مجموعه دارای ۲۶۷۰ قطعه لوح بزرگ به خط میخی و زبان عیلامی و ۸۳۶ قطعه لوح کوچک به خط میخی و زبان آرامی است.»
۹۰ سال دوری از خانه؛ آثار ایرانی چگونه سر از امریکا درآوردند؟
قصه این محموله، چهار بسته پیشین که به ایران رسید و مهم‌تر از همه، بخش اصلی این مجموعه که هنوز در امریکا است، به ۹۰ سال پیش برمی‌گردد؛ این الواح هخامنشی در سال ۱۳۱۳ خورشیدی در تخت جمشید کشف شد و بعدها در ۵۰ صندوق چوبی که شامل حدود ۲۰۰۰ جعبه مقوایی و چند پیت نفتی که در تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) به پارافینِ مذاب آغشته شده بودند، از طریق بوشهر به امریکا فرستاده شدند.
انتقال با موافقت دولت وقت ایران انجام شد و در قرارداد و موافقت‌نامه طرفین نیز آمده بود که «ایران لوح‌هایی گلی را برای رمزگشایی و خواندن، به امانت به دانشگاه شیکاگو که مشغول کاوش تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) بود، می‌سپارد.»
اگرچه قرار بود این الواح سه سال پس از مطالعه به ایران برگردانده شوند اما سال‌های دور از خانه به درازا کشید و هنوز هم برای بخشی از این مجموعه دوری به سر نرسیده است. خلاصه ماجرا به این صورت است که بعد از مطالعه و انتشار نتایج مطالعات در قالب چند کتاب، استرداد الواح آغاز شد که در سه مرحله بخش کوچکی از آنها به کشور برگردانده شد؛ ۱۷۹ قطعه در نخستین محموله ارسالی در سال ۱۳۲۷ به تهران رسید. دومین محموله شامل ۳۷ هزار قطعه بود که در سال ۱۳۲۹ به ایران بازگردانده شد و در سال ۱۳۸۳ سومین محموله یعنی ۳۰۰ قطعه لوح به ایران تحویل داده شد.
پرونده خبرساز «جنی روبین» و رای مصادره سرمایه‌های ایران
پیش از آنکه محموله چهارم به ایران برسد اما پای یک پرونده خبرساز باز شد و به‌طور کلی روند بازگشت و حتی جزییات این پرونده را دچار تغییر و تحول کرد. یک شکایت ورق را برگرداند؛ پرونده معروف «جنی روبین» که علیه ایران شکل گرفته بود و حوالی سال ۹۶ خبرگزاری رویترز درباره آن نوشته بود: سه سال پیش دادگاهی در امریکا حکم داد، آثار تاریخی ایران که امانت در دانشگاه شیکاگو بودند، مصادره شوند و غرامت ۷۱ میلیون و ۵۰۰ هزار دلاری حاصل از فروش آن به قربانیان امریکایی که در انفجار انتحاری در بیت‌المقدس بودند، پرداخت شود.
درنتیجه دادگاه امریکایی حکم مصادره این اشیای تاریخی را صادر کرد و دستور فروشِ الواح را داد، اما در بررسی نهایی قضات دیوان عالی در دادگاهی که دوم اسفند ۱۳۹۶ برگزار شد، حکم مصادره و فروش الواح هخامنشی ایرانی لغو شد. سال ۹۲ هم «امید غنمی» مدیرکل وقت امور حقوقی و املاک سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درباره این پرونده گفته بود که «براساس مذاکرات و مکاتبه‌های صورت‌گرفته با موسسه شرق‌شناسی شیکاگو قرار بود تا سایر الواح نیز به ایران ارسال شود اما طرح پرونده‌ای موسوم به «جنی روبین و شرکا موجب اختلال در روند استرداد این الواح شد.
پرونده «جنی روبین و شرکا» در یکی از دادگاه‌های کشور امریکا مطرح شد و طی آن ایران با یک اتهام بی‌اساس مسوول پرداخت غرامت شد، در مرحله اول اجرای این حکم، اموال تاریخی-فرهنگی متعلق به ایران از جمله الواح گلی تخت جمشید که به صورت امانی به دانشگاه شیکاگو ارسال شده بود توقیف شد.
در سال 1385 مسوولان سازمان میراث فرهنگی وقت با استفاده از وکیل محلی به نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران به این پرونده ورود پیدا کردند. پرونده الواح هخامنشی ایران تا زمان بازگشت این میراث ارزشمند به کشور و حصول نتیجه قطعی دنبال می‌شود.»
خلاصه این شکایت هم براساس اخبار رسمی میراث فرهنگی ایران در این‌سال‌ها به این صورت است که «وکلای 9 نفر از اتباع ایالات متحده امریکا (جنی روبین و دیگران) با وارد کردن اتهام واهی حمایت ایران از تروریسم و تامین سلاح جهت حماس در جریان بمب‌گذاری 1997 بیت‌المقدس، نزد یکی از محاکم ایالت شیکاگو در امریکا طرح دعوی کردند و در غیاب ایران به عنوان طرف دعوی (ایران، اتهام مربوطه را رد کرده و دادگاه مورد نظر را صالح نمی‌دانست) موفق به اخذ حکم محکومیت ایران به پرداخت مقادیر کلانی غرامت به شاکیان پرونده شدند.
به منظور اجرای این حکم، وکلای شاکیان پرونده خواستار توقیف و صدور حکم حراج اموال فرهنگی- تاریخی ایرانی که در تعدادی از موزه‌ها و دانشگاه‌ها و موسسات امریکایی واقع در ایالات مختلف از جمله موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شوند، گردیدند تا مبلغ حاصل از حراج اشیا به آنان تحویل داده شود.»
این اخبار سال‌های گذشته به خوبی سختی‌های این پرونده و روند طی‌شده در دو دهه گذشته را نشان می‌دهد اما سال ۹۶ در بررسی نهایی قضات دیوان عالی در دادگاهی که دوم اسفند همین سال برگزار شد، حکم مصادره و فروش الواح هخامنشی ایرانی لغو شد.
پس از این مرحله، مجوز خروج را اوفک (دفتر کنترل دارایی‌های خارجی امریکا) باید صادر می‌کرد و سرانجام سال ۱۳۹۸ پس از ۸۴ سال، چهارمین محموله از الواح که شامل ۱۷۸۰ قطعه لوح هخامنشی بود به ایران بازگشت. با بازگشت پنجمین محموله حالا باید منتظر مراحل دیگر این پرونده تا ورود تمام آثار تاریخی به ایران باشیم.
موزه ملی میزبان الواح هخامنشی استردادی از امریکا
پس از انتشار خبر ورود این محموله به کشور اما یکی از جدی‌ترین بحث و پرسش‌ها، سرنوشت و محل نگهداری این میراث فرهنگی و تاریخی کشور بود که بلافاصله با واکنش و توضیح وزارت میراث و همچنین مدیر موزه ملی همراه شد. در این باره مدیر موزه ملی ایران از تحویل ۳۵۰۶ لوح هخامنشی استردادی از امریکا به این موزه خبر داد و گفت: این الواح در آینده نزدیک به نمایش گذاشته می‌شود.
جبرئیل نوکنده در این باره به ایسنا گفت: ۳۵۰۶ لوح هخامنشی پس از انتقال به ایران، به موزه ملی ایران تحویل داده شد. این الواح به مدت ۲۴ ساعت قرنطینه می‌شود و در آینده نزدیک در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته خواهد شد. او همچنین از ادامه گفت‌وگوها و پیگیری‌ها برای بازگشت باقی‌مانده این الواح از موسسه شیکاگو به ایران خبر داد.
در سال ۱۳۹۸ رییس موسسه شرق‌شناسی شیکاگو که برای انتقال چهارمین محموله از الواح هخامنشی به ایران آمده بود، گفته بود «حدود ۱۷ هزار قطعه از الواح هخامنشی در اختیار این موسسه است» که اکنون ۳۵۰۶ لوح از میان آنها به ایران بازگشته است و این احتمال داده شده که بسته‌بندی و بازگشت باقی‌مانده الواح، احتمالا تا پایان سال یا نهایت فروردین‌ماه طول بکشد. نوکنده، مدیر موزه ملی ایران همچنین درباره محتوای الواح هخامنشی که قرار بود توسط موسسه شرق‌شناسی شیکاگو خوانده شود، هم گفت: الواح هخامنشی که به ایران تحویل داده شده، خوانده شده و اطلاعات آنها برخط است. این الواح از سوی دانشمندان زیادی با ملیت‌های مختلف خوانده شده است. به اعتقاد مدیر موزه ملی ایران، موضوع پژوهش الواح هخامنشی، با توجه به گستره جغرافیایی و تاریخی امپراتوری هخامنشی، فراملیتی محسوب می‌شود و محتوای آن از کف جامعه و طبقات عالی‌مرتبه آن دوره تاریخی را دربرمی‌گیرد.
درباره اهمیت این آثار اما در همین چندساعات گذشته کارشناسانی موارد را مطرح کرده و به بحث گذاشتند. «علیرضا عسکری چاوردی»، باستان‌شناس و استاد مطالعات هخامنشی دانشگاه شیراز در یادداشتی در این باره، بازگشت الواح تخت جمشید را به مثابه بازگردان روح تمدنی یک سرزمین به بستر تاریخی آن خواند و نوشت: «تخت جمشید نظام معرفتی ایرانیان است که بنیان آن بر هنر، صلح و دوستی بنا شده است. نخستین بنای کلاسیک جهانی در تاریخ و تمدن بشر است که درست برای صلح با زبان هنر بنا شده است. بی‌تردید، امروزه دانشمندان ایران‌شناس مطالعات هخامنشی در دانشگاه‌های مختلف جهان به این نتیجه رسیده‌اند این بنای باشکوه هنری برای نوروز، نمایش هنر و صلح اقوام قلمرو سرزمین ایران بنا شده است. زبان الواح آن همه نگارشی هنرمندانه از واقعیت‌های انسانی، اخلاق‌مدارانه با اتکای به نظام توحیدی و اعتقادی است. تخت جمشید نه تنها اقوام سرزمین امروز ایران را به هم گره زده است بلکه پیوند‌دهنده انسجام ارضی سرزمین ایران در دوره باستان بوده است. این پیوند و انسجام ارزشمند است زیرا با زبان هنر با وحدت ایران فرهنگی در طول تاریخ امتداد یافته است.»
دیدگاه تان را بنویسید