حذف ایران از مسیر جاده ابریشم و مسئولان سرمست از توافق‌های موقت

 

بیان فردا | ایران از شمال و جنوب و شرق و غرب در بنادر و مرزهایش در حال دور خوردن است؛ این گزاره را شاید حالا بتوان یکی از قطعی‌ترین گزینه‌های پیش رو دانست. در شمال، باکو و ترکیه با صحنه گردانی احتمالا ناتو و آمریکا در حال بهم ریختن مرز‌های ایران و شاید حتی تلاش برای قطع کریدور ایران و ارمنستان است.

از غرب نیز عراق دست به یک برنامه ریزی پیچیده زده است و بالاخره در ماه‌های اخیر از طرح خود برای اتصال به اروپا پرده برداشت. اما شاید بزرگ‌ترین ضربه در آخرین این دور زدن‌ها این بار با ضربه و هماهنگی هند و عربستان بر بنادر ایران زده شده است و در اجلاس گروه بیست از یک کریدور جدید رونمایی شد که مسیر آن نیز، هند، عربستان، اسرائیل و در نهایت اروپاست و در واقع با این مسیر جدید نه فقط نوار ترانزیتی ایران که مسیر نزدیک‌تر بوده از دست می‌رود، بلکه تقریبا تمامی بنادر جنوب ایران از مسیر ترانزیتی هند حذف می‌شوند و به این ترتیب مسیر طولانی‌تر که بنادر عربستان و در نهایت اسرائیل است جایگزین می‌شود.

اما این روند حذفی چگونه و با چه سازوکاری شکل گرفته است؟

شاید باید نخستین ضربه در تهدید کریدور شمال ایران را در جنگ میان باکو و ارمنستان جستجو کرد، جنگی که با پیروزی باکو و بازپس‌گیری بخش‌هایی از قره باغ همراه شد و در نتیجه گذرگاه مهم لاچین در سه سال گذشته بار‌ها مسدود شد و دولت باکو تلاش کرد که کریدور زنگزور را جایگزین کند و به این ترتیب نه تنها امکان تغییر مرز برای ایران و ارمنستان را به وجود می‌آورد که همچنین کنترل راه ارتباطی را به دست می‌گیرد و در مقابل دسترسی ترکیه به آب‌های کاسپین را فراهم کند.

دورخیز عراق برای اتصال خاورمیانه به اروپا

اما مسیر دومی که ایران را در بن بست قرار می‌دهد دورخیز بلند عراق است. بغداد اخیرا از طرح بلندپروازانه‌ای پرده برداشت که با توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای و ریلی عراق، می‌تواند این کشور را به کانون حمل و نقل منطقه‌ای تبدیل کند و زمینه ارتباط اروپا را با کشور‌های حوزه خلیج فارس و دیگر کشور‌های خاورمیانه فراهم سازد. این پروژه‌ هفده میلیارد دلاری به نام «مسیر توسعه» هنوز در مراحل اولیه خود قرار دارد و در صورت تکمیل نهایی، می‌تواند ۱۲۰۰ کیلومتر از مرز شمالی با ترکیه تا خلیج فارس در جنوب عراق را به یکدیگر متصل کند.

محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق در اردیبهشت امسال این پروژه را در جریان کنفرانسی با حضور نمایندگانی از وزارت راه و ترابری ایران، اردن، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی، سوریه و امارات عربی متحده اعلام کرد. نخست وزیر عراق همچنین خاطر نشان کرد که «ما به این پروژه به عنوان ستون اقتصاد پایدار بدون نفت نگاه می‌کنیم، ارتباطی که در خدمت همسایگان عراق و منطقه خواهد بود و به تلاش‌ها برای ادغام اقتصادی کمک خواهد کرد.»

اکنون به نظر می‌رسد که بازسازی شبکه جاده‌ای و ارتقای زیرساخت‌های ناکارآمد برق در عراق از اولویت‌های بغداد است. توسعه کریدور جاده‌ای و ریلی عراق این امکان را برای این کشور فراهم می‌کند که از موقعیت جغرافیایی خود با هدف تبدیل عراق به مرکز حمل و نقل کالا و جابجایی مسافران بین کشور‌های حاشیه خلیج فارس، ترکیه و اروپا استفاده کند. هم اکنون نیز اقداماتی در راستای افزایش ظرفیت بندر تجاری «فاو» در سواحل خلیج فارس آغاز شده است. این پروژه ریلی در طول مسیر خود از شهر‌های بزرگی همچون بصره، بغداد و موصل عبور خواهد کرد و تا مرز ترکیه حدود پانزده ایستگاه خواهد داشت.

این طرح عملا بنادر جنوبی عراق را در موقعیت فرادست نسبت به ایران قرار می‌دهد، موقعیتی که به نظر می‌رسد در نهایت ایران را از مسیر آبی و ریلی شرق به غرب بیش از پیش محو خواهد کرد.

اجلاس بیست و توافق کریدوری تازه با هند، عربستان و اسرائیل

و اما شاید شدیدترین و سخت‌ترین ضربه را حالا باید، توافق بزرگی دانست که در اجلاس گروه بیست رخ داده است. در حاشیه برگزاری اجلاس گروه ۲۰ در دهلی نو هند، سران کشور‌های عضو این گروه با امضای یکی تفاهم‌نامه به سمت ایجاد یک کریدور حمل و نقلی جدید قدم برداشتند.

در قالب این تفاهم‌نامه با عنوان «یک جاده یک کمربندی» طرح تازه‌ای برای کریدوری جدید از مقصد هند به اروپا طراحی شده است.

جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، در این باره گفته که ایجاد این کریدور یک اتفاق واقعا بزرگ است، زیرا شبیه یک پل بنادر دو قاره را به یکدیگر متصل کرده و موجب فراهم شدن یک خاورمیانه با ثبات بیشتر و موفق می‌شود.

کریدور رونمایی شده در اجلاس سران گروه ۲۰ که شامل هند، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، اردن، اسرائیل و اتحادیه اروپا می‌شود، به تقویت امور تجاری، عرضه منابع انرژی و بهبود حوزه دیجیتال کمک می‌کند.

هند و دورخیز برای یک رویای طولانی

این البته در حالی است که الجزیره در این باره گفته است که نارندرا مودی، نخست وزیر هند میزبان اجلاس سران، گفت: «امروز که چنین ابتکاری را جهت ارتباط بیشتر آغاز می‌کنیم، بذر‌هایی را برای نسل‌های آینده می‌کاریم تا رویا‌های بزرگتری داشته باشند.»

در عین حال مقامات حاضر در این اجلاس از این معامله به‌عنوان «تغییردهنده بازی» یاد می‌کنند. آن‌ها می‌گویند این یک کریدور اقتصادی است که برای پیوند هند، خاورمیانه و اروپا طراحی شده است. این کریدور شامل خطوط راه‌آهن و کشتیرانی است که از امارات متحده عربی، عربستان سعودی، اردن و اسرائیل می‌گذرد.

غایب آشکار در این جلسه چین بود. به نظر می‌رسد این یک طرح واضح برای رقابت با طرح زیرساختی عظیم کمربند و جاده چین است که در سال ۲۰۱۳ اعلام شد و برای اتصال آسیا، آفریقا و اروپا طراحی شده است. بنابراین، به نظر می‌رسد که این واقعا یک طرح تعادل است.

همچنین محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان در این اجلاس گفت که پروژه جدید شامل خطوط لوله برای برق، هیدروژن و راه‌آهن خواهد بود و به امنیت انرژی بین‌المللی کمک خواهد کرد.

از سوی دیگر مقامات آمریکایی نیز می‌گویند که هدف از این کریدور تازه برای کشور‌های خاورمیانه از طریق راه‌آهن و مسیر دریایی و زمینی، اتصال آن‌ها به هند از طریق بندر بمبئی است که در نهایت منجر به کمک برای بهبود جریان انرژی و تجارت از خلیج فارس به اروپا خواهد شد که با کاهش زمان حمل، هزینه و مصرف سوخت نیز همراه است.

خبری از چین و روسیه نیست

این شرایط البته در حالی است که قرار بود یک یادداشت تفاهم برای این توافق بین اتحادیه اروپا، هند، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ایالات متحده و سایر شرکای گروه ۲۰ امضا شود و نکته مهمتر، اما این نیست که نام چین و روسیه در این تفاهم دیده نمی‌شود بلکه مساله این است که یک سر این توافق اسرائیل است که هنوز روند صلح آن با عربستان سعودی تا نهایت طی نشده است.

اما مساله دیگر نیز این است که بخشی از این کریدور تازه که تقریبا اصلی‌ترین بنادر ایران همچون چابهار و بندرعباس را دور می‌زند فقط ایران را در محاق قرار نمی‌دهد بلکه در نهایت برای کنترل تلاش‌های چینی‌ها برای نفوذ بیشتر در خاورمیانه است. البته که باید این موضوع را باید نظر داشت که اگر این کریدور به مرحله اجرا برسد بندر چابهار ایران که قرار بود نقطه اتصال هند به اروپا باشد، به طور کامل از بازی کنار گذاشته خواهد شد و به وضوح ایران در محاصره کاملی از کریدور‌های جایگزین از خاور دور تا همسایگانش قرار می‌گیرد.

البته بندر چابهار فعلا و شاید تا سال‌های آتی به دلیل رقابت و روابط سیاسی پرتنش میان هند و پاکستان، همچنان مهم‌ترین راه ارتباطی میان هند و افغانستان ارزیابی می‌شود، اما در نهایت این بندر که قرار بود دروازه اروپا برای هند بوده است کارکردش را در این بخش از دست خواهد داد.

تحقق رویای اسرائیلی با کمک هند و عربستان

همه این شرایط نیز البته در حالی است که پروژه اتصال هند به اروپا از طریق خاورمیانه بیش از آن که رویای هند باشد، رویای بزرگ عربستان و اسرائیل را برای حذف ایران از کریدور ارتباطی منطقه رقم می‌زند. کما اینکه بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل در پیامی ضمن تشکر از دولت بایدن گفته است: این پروژه تحقق رویایی چندین ساله است.

در مجموع نیز می‌توان این طور ارزیابی کرد که عملا ایران حالا در یکی از بدترین شرایط ارتباطی خود در حوزه تجارت و امنیت قرار گرفته است و در حالی که از شمال باید در مقابل فشار آشکار محور باکو- استانبول برای تغییر مرز‌ها مقاومت کند، در غرب رقیبی همچون عراق را در مقابل خود می‌بینید و از جنوب نیز حالا و با توافق گران قیمت اخیر میان هند، عربستان و اسرائیل و اروپا، بنادرش را برباد رفته می‌بیند.

خداحافظ جاده ابریشم

حذف ایران از معادلات ارتباطی ریلی، زمینی و دریایی، پس از اتفاقات بعد از سرنگونی هواپیمای اوکراینی و کاهش عجیب ترانزیت هوایی حالا ضربه بزرگی بر پیکر اقتصاد و امنیت کشور وارد می‌کند.

مسئولان کشور نیز در شرایطی در خواب خوش توافق‌های موقت هستند که متوجه نیستند هر کریدور از دست رفته در کشور به معنای کاهش در آمد‌های اقتصادی، اخلال در امنیت مرز‌های کشور و از آن مهم‌تر کاهش اعتبار سیاسی برای ایران است.

این در حالی است که ایران برای سال‌ها رویای احیای جاده ابریشم را در سر می‌پروراند، رویایی که حالا به نظر می‌رسد حتی با توجه به کوتاه‌تر بودن و به صرفه بودنش باید به طور کلی به فراموشی سپرده شود. اگر روزگاری مارکوپولو در سفر افسانه‌ای اش از قلب اروپا با عبور از این جاده و البته گذر از بخش‌هایی از ایران به هند و چین دست یافت، اما حالا با تصمیمات مسئولان کشور نه فقط جاده ابریشمی در کار نیست بلکه ایران به تمامی در حال حذف از همه معادلات مهم منطقه‌ای است.