سمرقند، دروازه ورود به شانگهای

ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور روز گذشته به دعوت رسمی شوکت میرضیایف همتای ازبک خود در صدر هیاتی بلندپایه از مقامات سیاسی و اقتصادی برای حضور در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای عازم سمرقند پایتخت ازبکستان شد. این دومین حضور رییس‌جمهور ایران در دوره ریاست‌جمهوری خود در اجلاس شانگهای است. 25 شهریور ماه سال گذشته بود که ابراهیم رییسی در اولین سفر خارجی خود به عنوان رییس‌جمهور ایران عازم شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان شد تا در نشست بیستمین سالگرد تشکیل سازمان همکاری‌های شانگهای شرکت کند. در نشست سال گذشته سند عضویت دایم جمهوری اسلامی ایران به تایید سران کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای رسید تا تهران سرانجام پس از سال‌ها تلاش، امکان تبدیل شدن به نهمین عضو اصلی این سازمان بین‌المللی را پیدا کند. به گزارش «اعتماد»، سازمان همکاری‌های شانگهای با عضویت چین، روسیه، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان در سال ٢٠٠١ میلادی و با هدف مقابله با «سه شیطان: تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی» در منطقه ایجاد شد. در ژوئن 2017 هند و پاکستان نیز به این سازمان بین‌المللی پیوستند تا اعضای دایم آن به 8 کشور برسد. به نوشته انستیتوواشنگتن، ایران برای اولین‌بار در سال 2004 درخواست حضور به عنوان عضو ناظر در این سازمان را ثبت کرد و یک سال بعد در جولای سال 2005 اعضای دایم سازمان همکاری‌های شانگهای در نشستی که در آستانه برگزار می‌شد، حضور ایران به عنوان عضو ناظر را تایید کردند. در سال 2008 تهران درخواست کرد تا به عضو دایم سازمان همکاری‌های شانگهای تبدیل شود، اما کشورهای چین، ازبکستان و قزاقستان در آن زمان نگران بودند چنین اتفاقی، وضعیت بین‌المللی سازمان همکاری شانگهای را تضعیف کند؛ چراکه برنامه هسته‌ای ایران باعث شده بود روابط ایران و غرب متشنج شود و ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار گیرد. این نگرانی موجب شد اعضای SCO در نشست سال 2010 در تاشکند مصوب کنند که هر کشوری مشتاق عضویت کامل در این سازمان بین‌المللی است، نباید مشمول تحریم‌های سازمان ملل متحد باشد. پس از امضای توافق هسته‌ای میان ایران و کشورهای 1+5 در سال 2015 و همچنین صدور قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران که بر اساس آن تمامی قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران ملغی اعلام شد، شرایط متفاوتی پدید آمد و دور تازه‌ای از گفت‌وگوها برای پیوستن جمهوری اسلامی به سازمان همکاری شانگهای آغاز گشت. در فاصله 6 ساله 2015 تا 2021 عوامل متعددی باعث می‌شد روند پذیرش عضویت دایمی ایران در شانگهای به کندی سپری شود؛ پیوستن سایر اعضای ناظر (هند و پاکستان) در نوبت بررسی بود، روابط ایران و تاجیکستان به دلیل پذیرش اپوزیسیون این کشور در تهران با مشکل روبه‌رو شده بود و از سوی دیگر، پکن مایل نبود شانگهای به عنوان سازمانی در ضدیت با غرب و ایالات متحده مطرح شود.

از زمان تایید سند عضویت دایم ایران از سوی اعضای این سازمان همکاری، تا نهایی شدن عضویت کامل فرآیندی بروکراتیک باید طی شود و نیاز به امضای مجموعه‌ای از توافق‌هاست. روند پذیرش عضویت ایران قریب به 15 سال طول کشیده و در حال حاضر می‌توان گفت که ایران در آغاز مسیر تبدیل شدن به عضو اصلی است و فعلا می‌توان آن را عضو ناظر دانست. برای کشورهایی چون هند و پاکستان دو سال طول کشید تا وضعیت عضویت آنها از ناظر به عضو رسمی جدید تبدیل شود. لازم به ذکر است که طبق اساسنامه شانگهای کشورها تا زمانی که عضو ناظر هستند حق رای ندارند.   در مسیر فرآیند اداری پیش رو، ایران مانند هر کشور دیگری روند بررسی قریب به 50 سند این سازمان را آغاز کرده و لازم به ذکر است که کشورهای خواهان عضویت در شانگهای نمی‌توانند در متن این اسناد واحد تغییری ایجاد کنند و صرفا باید موافقت یا مخالفت خود با آنها را اعلام کنند. از آنچه که پایه‌گذاری سازمان بر همکاری‌های سیاسی و امنیتی است بخش اعظم اسناد نیز در این حوزه قرار دارند. در یک سال اخیر این اسناد توسط دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط جمع‌آوری و روند بررسی موردی آنها آغاز شده است. به منظور تسهیل کار این اسناد 9گانه در چند دسته سیاسی- امنیتی، حقوقی-   حاکمیتی، اقتصادی - تجاری، علمی -  فرهنگی تقسیم‌بندی و روند بررسی هر کدام در دستگاه‌های ذی‌ربط آغاز شده است. تاکنون جلسات متعددی ذیل هر کدام از این دسته‌بندی‌ها هم برگزار شده است.  یک منبع آگاه به روند بررسی اسناد در این باره به «اعتماد» می‌گوید: «اسناد نکته خاص و پرچالشی ندارند. اینکه هند و پاکستان با توجه به مسائلی که با یکدیگر به خصوص در حوزه امنیتی دارند هر دو این اسناد را پذیرفته‌اند نشان می‌دهد که اسناد محتوای جنجالی برای کشورها ندارند.»  در مساله پذیرش این اسناد بحث زمان‌بندی الحاق یکی از مهم‌ترین موضوعات است. 5 سند از 49 سند موجود سند پایه محسوب می‌شوند که باید تا دسامبر 2022 ایران موافقت خود را با امضای آنها اعلام کند. مساله مهم دیگر پرداخت حق عضویت سالانه است که گفته می‌شود بعد از تصویب عضویت ایران باید سالانه رقمی حدود 400 هزار دلار پرداخت کند. سازمان همکاری شانگهای در دو حوزه دبیرخانه و مرکز مبارزه با تروریسم پست‌های دایمی دارد که ایران پس از تغییر عضویت از حالت ناظر می‌تواند در هر کدام دو عضو ثابت داشته باشد.  به گزارش «اعتماد»، پیش‌بینی می‌شود که در نشست سمرقند سند تعهدات یا ترتیبات اجرایی الحاق میان ایران و سازمان همکاری شانگهای امضا شود. در نشست دوره‌ای سازمان همکاری شانگهای در سمرقند دو جلسه بسته و عمومی برگزار خواهد شد که در جلسه بسته 8 عضو اصلی شرکت می‌کنند اما ایران به عنوان عضو ناظر به همراه کشورهای به‌اصطلاح «شریک گفت‌وگو» در جلسه عمومی حضور دارد. در حال حاضر در کنار ایران نام کشورهای بلاروس و مغولستان هم به عنوان اعضای ناظر قرار دارد. در میان کشورهایی که شرکای گفت‌وگو به حساب می‌آیند نام ترکیه، ارمنستان، آذربایجان و عربستان به چشم می‌خورد. در نشست سمرقند درخواست مصر و قطر هم برای تبدیل شدن به شرکای گفت‌وگو بررسی خواهد شد.  مهم‌ترین پرسشی که در افکار عمومی مطرح است اهمیت پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای در این مقطع زمانی است. یک مقام دولتی آگاه به روند رایزنی‌ها میان ایران و سازمان درباره اهمیت این الحاق به «اعتماد» می‌گوید، در جهان چندقطبی امروز سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و عضویت در آنها اهمیت دو چندانی پیدا کرده است. چین و روسیه دو کشور مهم این سازمان هستند و در مجموع چهار قدرت هسته‌ای هم در آن حضور دارند. البته باید توجه داشت که اعضای سازمان همکاری شانگهای به دنبال ناتو شرقی نام نهادن این سازمان و تبدیل کردن آن به رقیبی برای غرب نیستند. با این همه ظرفیت و اهمیت این قبیل سازمان‌ها با توجه به تحولات میدانی در سطح بین‌المللی تغییر می‌کند و به عنوان نمونه امروز که ما شاهد تقابل علنی‌تر روسیه و چین با غرب البته در حوزه‌های نه چندان یکسان هستیم اهمیت این قبیل بلوک‌سازی‌ها هم افزایش پیدا می‌کند و اعضا تلاش می‌کنند جنبه عملی و کاربردی سازمان را تقویت کنند. ظرفیت‌هایی که ایران در حوزه انرژی و کریدورهای مختلف دارد برای سازمان همکاری شانگهای یک فرصت طلایی برای سرمایه‌گذاری و استفاده به حساب می‌آید. سازمان نهادها و بازوهای اقتصادی دارد که می‌توانند به خوبی در تامین مالی پروژه‌های مشترک در ایران نقش‌آفرینی کنند. نکته قابل توجه این است که ما باید تلاش کنیم انتظارهای خود از عضویت در این سازمان را واقع‌بینانه کنیم و به فکر استفاده ایجابی و نه سلبی ار ظرفیت‌های آن باشیم.

 در حوزه‌های غیراقتصادی مانند سیاسی سازمان حداقل تاکنون ورود پررنگی به تحولات روزانه مانند جنگ اوکراین نداشته و موضع‌گیری خاصی نمی‌کند که این مساله عضویت در آن را برای کشورها آسان‌تر می‌کند. علاوه بر این در مساله‌ای مانند افغانستان که دغدغه بسیاری از کشورهای همجوار و همسایه با ایران است، سازمان ورود جدی خوبی داشته و یک نشست در تاشکند با همین محوریت برگزار شده و یک گروه تماس هم تشکیل شده است. تاکید بر تشکیل دولت فراگیر در افغانستان محور سیاست‌های شانگهای در این پرونده است که با سیاست جمهوری اسلامی ایران منطبق است.  به گزارش «اعتماد»، مهم‌ترین نهادهای غیردولتی سازمان همکاری شانگهای شورای تجاری، انجمن بین‌بانکی و باشگاه انرژی هستند.  شورای تجاری در سال 2005 تاسیس شد و مقر آن در مسکو است. این شورا مهم‌ترین نهاد غیردولتی سازمان با هدف گردهم آوردن فعالان بازرگانی کشورهای عضو و ایجاد ارتباط مستقیم میان آنها است. تشویق و ایجاد فضای ارایه ایده برای پروژه‌های مشترک و تسهیل همکاری موثر میان اعضا از مسوولیت‌های این شورا است.  انجمن بین‌بانکی در سال 2005 با حضور و عضویت بانک‌های کشورهای عضو شکل گرفت. ایجاد سازوکار تامین مالی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشترک و مورد حمایت دولت‌های عضو از مسوولیت‌های این انجمن است. این انجمن تاکنون به 63 پروژه حدود 15 میلیارد دلار اختصاص داده است.  باشگاه انرژی در سال 2005 توسط روسیه مطرح و در سال 2013 تشکیل شد. این باشگاه در حقیقت مجمعی برای گفت‌وگو و همکاری در حوزه انرژی و پیشنهاد پروژه‌های جدید است. فراهم کردن زمینه توسعه روابط اقتصادی کشورهای عضو و شکل‌دهی به مدل جدید تبادل انرژی و تدوین استراتژی مشترک انرژی اوراسیایی به عنوان مسوولیت‌های این باشگاه تعریف شده است.  توسعه کریدورهای حمل‌ و نقل، همکاری‌ در حوزه کشاورزی هوشمند، پارک‌های فناوری و حوزه‌های دیجیتال، به‌کارگیری ارزهایی جز دلار، منطقه تجارت آزاد و کمربند سبز، از ابتکارات اجرایی شده یا در حال اجرای سازمان شانگهای بوده است. سایت تحلیلی بورس و بازار در تحلیلی درباره گام جدید شانگهای برای پذیرش ایران به عنوان عضو ثابت می‌نویسد: ایران قرار گرفتن در مسیر عضویت ناظر و سپس تبدیل شدن به عضو اصلی حداقل تا یک سال دیگر را یک پیروزی دیپلماتیک برای خود می‌داند. سازمان همکاری شانگهای یک بلوک غیرغربی و به اصطلاح شرقی است که اعضای آن می‌توانند پروژه‌های مشترک امنیتی و اقتصادی برای کار با یکدیگر تعریف کنند. با این همه با توجه به اینکه ایران فعلا تحت تحریم‌های امریکا قرار دارد مشخص نیست که در صورت تداوم این تحریم‌ها حضور در شانگهای پس از پایان پروسه عضویت تا چه اندازه منافع اقتصادی مدنظر ایران را تامین کند.