بنزینی که روی آتش خاورمیانه ریخته می‌شود

بیان فردا | نبرد نیروهای جبهه مقاومت فلسطین و رژیم صهیونیستی در حالی به صدمین روز خود نزدیک شده است، که طبق دیدگاه تحلیلگران حوزه منطقه پیامدهای جنگ فراتر از سرزمین‌های اشغالی رفته و اکنون بیم آن می‌رود دامنه جنگ به سایر کشورها نیز سرایت کند.

با تشدید تنش‌ها در هفته‌های اخیر به دنبال ترور صالح العاروری، مقام ارشد حماس در بیروت، هدف گیری فرماندهان عملیاتی حزب‌الله (وسام حسن الطویل و حسین یزبک) در جنوب لبنان، تشدید تنش‌ها در دریای سرخ، ترور شهید رضی موسوی، از فرماندهان بلندپایه نیروی قدس در سوریه و حمله به مقر حشدالشعبی در بغداد، منطقه غرب آسیا آبستن شدید رویارویی‌ها در سالیان اخیر شده است.

بر مبنای داده‌های منتشر شده از سوی پنتاگون، نیروهای مقاومت در 100 روز اخیر دست کم بیش از یکصدبار پایگاه های آمریکا را در عراق و سوریه در اعتراض به حمایت بی چون و چرای کاخ سفید از مواضع رژیم صهیونیستی هدف قرار داده‌اند. نظامیان آمریکایی مستقر در منطقه نیز در واکنش به حملات موشکی و پهپادی مقاومت، مبادرت به حمله به پایگاه‌ها و کامیون‌های حامل ادوات نیروهای مقاومت در مرز سوریه با عراق کرده‌اند.

حمله خونین اخیر آمریکایی‌ها به مقر حشدالشعبی در قلب بغداد و ترور ابوتقوی السعیدی، یکی از رهبران بلندپایه جنبش مقاومت اسلامی نجباء را می‌توان نقطه عطفی در این مسیر قلمداد کرد؛ رخدادی که با واکنش صریح مقام های بلندپایه سیاسی و نظامی آمریکا همراه شده است، تا حدی که دفتر نخست وزیر عراق از ضرورت خروج تمامی نظامیان آمریکایی و غیرآمریکایی که در قالب ائتلاف ضد داعش در عراق حضور دارند سخن به میان آورده ‌است. دفتر محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق در بیانیه‌ای اعلام کرد، بغداد در حال تشکیل کمیته‌ای برای آماده سازی خاتمه دائمی مأموریت ائتلاف بین المللی به سرکردگی آمریکاست.

پیشینه حضور و تحرکات آمریکایی‌ها در عراق

حمله نظامی عراق به کویت موسوم به جنگ نخست خلیج فارس را می‌توان حادثه‌ای کلیدی برای نفوذ روزافزون آمریکا در امور غرب آسیا پس از فروپاشی نظام دوقطبی قلمداد کرد. اعلام منطقه پرواز ممنوع در شمال عراق پس از واداشتن نیروهای بعثی به خروج از کویت، موجب شد روابطی مستحکم میان شبه نظامیان کُرد مستقر در شمال عراق و دولت آمریکا شکل گیرد؛ موضوعی که می‌توانست به نفوذ آمریکایی‌ها در منطقه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی کمک شایانی کند.

در این میان حادثه 11 سپتامبر فرصت مساعدی برای نئومحافظه کاران حاکم بر کاخ سفید فراهم کرد تا با بهانه‌ واهی تلاش رژیم خودکامه صدام برای دستیابی به سلاح‌های ممنوعه و تهدید منافع آمریکا، ارتش خود را به منطقه گسیل دارد و رژیم بعثی را ساقط کند. با وجود این، برخلاف تصور بازیگران حاکم بر پنتاگون، نبرد یاد شده نه تنها به نفوذ فزاینده‌ غرب گرایان در غرب آسیا منتهی نشد، بلکه با بر هم ریختن توازن قوا به قدرت گیری آنچه عبدالله دوم، پادشاه اردن «هلالی شیعی» می خواند، منتهی شد.

هزینه‌های هنگفت نظامی و انسانی تحمیل شده بر آمریکا به دلیل مواجهه همزمان با القاعده، بازماندگان حزب بعث، شبه نظامیان وابسته به مقتدا صدر، رهبر جریان صدر عراق و دیگر گروه‌های مخالف با حضور نظامی آمریکا در این کشور و فشار وارد شده از سوی افکار عمومی بین‌المللی و شهروندان آمریکایی مبنی بر ضرورت خاتمه فضای جنگی، دولتمردان آمریکایی را به خروج از عراق و اعلام ضمنی دست نیافتن به اهداف از پیش تعیین شده مجاب کرد.

اعلام تشکیل خلافت خودخوانده از سوی ابوبکر البغدادی، سرکرده اسبق داعش بر بستری از ویرانه‌های موجود ناشی از جنگ داخلی سوریه و عضوگیری تکفیری‌ها از برخی جریان‌های عراقی (به دلیل نارضایتی از عملکرد یک سویه دولت نوری المالکی) نظیر خمیس الخنجر که از قضا هم اکنون از نیروهای مؤثر سیاسی حاکم بر عراق است، علاوه بر ایجاد نگرانی در دولتمردان عراقی، بستر مساعدی برای حضور مجدد آمریکایی‌ها در قالب ادعایی مبارزه با تروریسم فراهم کرد.

با وجود این، نیروها و پایگاه‌های آمریکا در عراق شباهتی به حضور قریب به 200 هزار نفری نظامیان آمریکایی در سال 2003 میلادی نداشت و مجموع نیروهای آمریکا و نظامیان همسویش درنهایت به 5 هزار نفر می‌رسید.

با اعلام شکست داعش در آخرین پایگاه کلیدی‌اش در باغوز سوریه، زمزمه‌‌های ضرورت خروج نظامیان آمریکایی از سوی شماری از احزاب و جریان‌های عراق به گوش رسید. اکنون و تشدید رویارویی‌ها محور مقاومت با رژیم صهیونیستی و آمریکا به عنوان متحد کلیدی این رژیم، احزاب عراقی صریح‌تر از هر زمانی با هدف گیری پایگاه‌های آمریکایی، علاوه بر انتقام جویی از اقدامات دشمن صهیونیستی بر ضرورت خروج هر چه سریع‌تر آمریکایی‌ها از کشورشان پای می‌فشارند.

با وجود اعلام پایان مأموریت جنگی آمریکا در 9 دسامبر 2021 میلادی بر مبنای مواضع پیدا و پنهان سنتکام و پنتاگون، به نظر می‌آید آمریکایی‌ها به دلایلی نظیر آنچه پیشتر سنتکام مهار نیروهای تکفیری در عراق و سوریه و همچنین مهار شبه نظامیان مورد حمایت ایران در منطقه خوانده بود، تمایلی به ترک عراق نداشته باشد و همچنان 2 هزار و 500 نیرو نظامی و شماری از پایگاه‌های خود را در این کشور حفظ کند.

تلاش بغداد برای توازن در سیاست خارجی

از زمان سقوط رژیم بعث صدام تمامی دولتمردان عراقی فارغ از مواضع سیاسی خود کوشیده‌اند توازنی در سیاست خارجی بغداد به ویژه در برقراری مناسبات با واشنگتن و تهران برقرار کنند. وجود علائق سیاسی متفاوت و تکثر قومی و مذهبی حاکم بر عراق، مانع از یکدست شدن حاکمیت در دو دهه اخیر در صحنه سیاسی عراق شده است، از همین رو دولتمردان عراقی علاوه بر آگاهی از نفوذ فزاینده همسایه شرقی میان طیف وسیعی از شیعیان عراق و ضرورت برقراری روابط مستحکم با تهران، لاجرم به دنبال ارتباط با آمریکا به عنوان رهبر ائتلافی که زمینه‌ساز سقوط صدام در عراق شد، گام برداشته‌اند.

اتحاد نانوشته کُردهای ساکن شمال عراق با آمریکایی‌ها از دهه 70 میلادی به این سو و همچنین مبادلات تجاری بالا میان بغداد و واشنگتن و نیاز دولت عراق به حضور سرمایه‌گذاران آمریکایی در این کشور، موجب شده است ناظرین بین‌المللی از ایران و آمریکا به عنوان دو قدرت صاحب نفوذ در عراق نام ببرند.

با قدرت گیری باراک اوباما در سال 2009 میلادی و دگرگونی عمیق در سیاست خارجی واشنگتن با تأکید بر ضرورت مهار چین و حضور در منطقه هندوپاسفیک، به مرور منطقه غرب آسیا شاهد کاهش حضور فیزیکی و نفوذ آمریکا بود. بر همین مبنا اوباما با جدیت موافقتنامه وضعیت نیروها را که در سال 2008 میلادی میان بغداد و واشنگتن امضا شده بود، اجرا و تا دسامبر 2011 میلادی زمینه خروج 170 هزار نظامی آمریکایی را از عراق فراهم کرد.

وقوع انقلاب‌های پی در پی در جهان عرب موسوم به «بهار عربی» و افزایش بی اعتمادی دیکتاتورهای خودکامه عرب به حمایت واشنگتن از آنان در مقاطع بحرانی، توأمان با خروج چین از لاک دفاعی و تلاش برای حضور پررنگ‌تر در منطقه، فرصت مساعدی برای توازن در سیاست خارجی عراق و دیگر رهبران منطقه فراهم کرد. در این میان وقوع جنگ اوکراین در میانه مناقشه بلوک غرب و شرق همچون کاتالیزوری کشورهای عرب را به اتخاذ موضعی میانه روانه کرد و به سوی کاهش وابستگی به آمریکا سوق داد.

برآیند مواضع بغداد در یک دهه اخیر به وضوح نشان می‌دهد نفوذ و جایگاه آمریکا در تعیین مناسبات داخلی و بین‌المللی عراق به مرور رو به افول نهاده است و اگر نمی‌بود حضور تروریست‌های داعش در منطقه، بی گمان اکنون عراق عاری از هرگونه حضور نظامی آمریکایی‌ها می‌بود.

دولتمردان عراقی در یک دهه اخیر علاوه بر حفظ مناسبات اقتصادی با طرف آمریکایی، کوشیده اند ضلع سومی از مناسبات را با همسویی فزاینده با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، مصر و اردن برای بازگشت مجدد به جهان عرب و ایفای نقش پررنگ در آن ایفا کنند. در این میان اتحادیه عرب در سطح کلان و دولت عراق در سطح خرد کوشیدند علاوه بر حفظ ائتلاف های پیشین، مستقلانه‌تر در حوزه بین المللی عمل کنند و همین موضوع به کاهش نفوذ آمریکا و وابستگی دولت عراق به نیروهای نظامی این کشور منجر شده است.

تلاش حاکمان عراق برای میانجیگری میان تهران با ریاض، امان و قاهره در سالیان اخیر در راستای سیاستِ دولت عراق برای اتکای روزافزون به کشورهای همسایه و ایجاد ائتلاف های منطقه‌ای قابل تفسیر است.

ثبات داخلی و نیاز نداشتن عراق به نظامیان آمریکایی

جنگ علیه حکومت خودخوانده ابوبکر البغدادی در سال 2014 میلادی موجب شد نظامیان آمریکایی به شکلی محدود و در قالب ادعایی مبارزه با تروریسم بار دیگر در عراق حضور یابند. اکنون و با شکست داعش در منطقه، تقویت زیرساخت‌های نظامی دولت عراق و حضور گروه‌های متعدد شبه نظامی ضد تروریست در این کشور، حضور آمریکایی‌ها و نیاز دولت عراق به آن‌ها بی معنا به نظر می‌آید.

در ژانویه 2020 میلادی و پس از شهادت حاج قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس، رهبران ارشد مقاومت در ایران و عراق به وسیله پهپادهای آمریکایی، مجلس عراق به دنبال اعتراضات گسترده مردمی در این کشور، مبادرت به تصویب مصوبه‌ای مبنی بر اخراج همه نیروهای خارجی از عراق کرد؛ مصوبه‌ای که به گفته‌ مایک پمپئو، وزیر امور خارجه سابق آمریکا تعداد نظامیان آمریکایی را از 5 هزار نفر در 2019 میلادی به حدود 2 هزار و 500 نفر کاهش داده است. تعداد محدودی که تصور می‌شود در خلال ماه‌های آتی و تشدید فشارهای دولت عراق مبادرت به خروج از این کشور کنند.

مقاومت کُردها در برابر خروج آمریکایی‌ها

بر مبنای داده‌های منتشر شده از سوی پایگاه المعلومه، میزان پایگاه‌های نظامی آمریکا در عراق به 11 مقر نظامی می‌رسد که به شکل پراکنده در 6 استان عراق مستقرند. فارغ از پایگاه‌های مستقر در بغداد، تکریت، موصل، کرکوک و الانبار که در کنترل مستقیم ارتش عراق قرار دارند، سه پایگاه آمریکایی‌ها در منطقه نیمه خودمختار اقلیم کردستان عراق قرار دارد که از پایگاه الحریر به دلیل حملات راکتی پی در پی نیروهای مقاومت به آن، به عنوان مشهورین پایگاه در اقلیم کُردستان نام برده می‌شود.

برآورد تحولات حاکم بر شمال عراق در خلال نیم قرن اخیر گواه آن است رهبران کُرد اعم از حزب دموکرات، اتحادیه میهنی، جنبش گوران، جماعت اسلامی، شاخه پ.‌ک.‌ک در اقلیم و دیگر احزاب فعال در منطقه فارغ از اختلافات ایدئولوژیک و مرامنامه سیاسی خود، در پنج دهه اخیر با بهره‌گیری از تنش‌های حاکم بر عراق همچون عملیات طوفان صحرا (1991)، روباه صحرا (1998)، حمله ائتلاف به عراق در سال 2003 میلادی و سقوط صدام و حضور شبه نظامیان تکفیری در سال 2014 میلادی به دنبال استقلال از عراق گام برداشته‌اند.

برگزاری همه پرسی ناکام سپتامبر 2017 میلادی به وضوح حکایت از آمال کُردهای عراق در جدایی از عراق دارد، به همین دلیل قابل تصور است با وجود روابط حسنه میان آمریکایی‌ها و کُردها که نمود آن را اکنون در محافظت از یگان‌‌های مدافع خلق در برابر حملات گاه و بیگاه ترکیه در شمال سوریه مشاهده می‌کنیم، همچنین موقعیت راهبردی کُردها در دکترین پیرامونی رژیم صهیونیستی و تلاش صهیونیست‌ها برای تضعیف کشورهای همسایه با اعطای استقلال به کُردهای عراق، به شدت با هرگونه تعطیلی پایگاه‌های آمریکایی در عراق مخالفت خواهند کرد.

بی اعتنایی مداوم دولت خودمختار اربیل به قواعد حاکم بر دولت فدرال عراق در دو دهه اخیر و دارا بودن واحد نظامی مستقل (پیشمرگه ها) و همچنین تمایل واشنگتن به تداوم حضور در همسایگی مرزهای غربی ایران موجب شده است با وجود مصوبه سال 2020 میلادی مجلس عراق و دستور اخیر نخست وزیر، نیروهای نظامی آمریکا و پایگاه‌های آنان به حیات خود در منطقه اقلیم کردستان ادامه دهند.

دست برتر مقاومت در مجلس و دولت

سومین دور انتخابات شوراهای استانی عراق که نقشی مستقیم در تعیین استانداران این کشور ایفا می‌کند، 18 دسامبر 2023 میلادی و پس از وقفه‌ای 10 ساله برگزار شد. اعلام نتیجه انتخابات یاد شده که تنها یک ماه از زمان برگزاری آن می‌گذرد، به وضوح نمایانگر وزن سیاسی جریان‌های حاکم بر عراق است. بر مبنای نتیجه به دست آمده، نیروهای نزدیک به جبهه مقاومت با وجود طرح مواردی نظیر مشارکت محدود شهروندان و تحریم انتخابات، موفق شدند در قاطبه استان‌های عراق به پیروزی چشمگیر دست یابند.

فارغ از نتیجه انتخابات یاد شده، دست بالای احزاب ضد آمریکایی در مجلس عراق در کنار مواضع شفاف سودانی و عبداللطیف رشید، رئیس جمهور عراق و همچنین نفوذ نیروهای مقاومت در ارکان قضایی این کشور، قابل تصور است فرآیند تعطیلی پایگاه‌های آمریکایی و خروج نظامیان این کشور از عراق مسیری سهل و هموار پیش‌رو داشته باشد.

همراهی جنبش صدر با خروج آمریکایی‌ها از عراق

از مقتدا صدر و جریان وابسته به وی به عنوان یکی از جریان‌های با نفوذ سیاسی عراق در دو دهه اخیر نام برده می‌شود. پیشینه خانوادگی صدر و شخصیت کاریزماتیک وی موجب شده است در سال‌های پس از سقوط صدام یکی از جریان‌های کلیدی عراق به شمار رود. با وجود این، اختلافات تاکتیکی و حتی راهبردی وی با دیگر گروه‌های عراقی موجب شده است جریان سائرون متشکل از جریان صدر و حزب کمونیست عراق با وجود برتری نسبی در انتخابات پارلمانی اخیر، از تشکیل دولت و انتخاب رئیس جمهور همسو ناکام بمانند.

این موضوع باعث شد صدر برای چندمین مرتبه در حیات سیاسی خود به خداحافظی از فرآیند سیاسی حاکم بر عراق روی آورد؛ موضوعی که بلافاصله به استعفای دسته جمعی نمایندگان متحد وی در مجلس عراق منتهی شد. با وجود اختلافات بنیادین میان جریان صدر و ائتلاف های فتح، نصر، حکمت ملی، دولت قانون و گروه‌های حشدالشعبی، جریان یاد شده از اشتراک دیدگاهی با نیروهای مقاومت در زمینه خروج نیروهای آمریکایی از عراق برخوردار است.

مقتدا صدر در حیات سیاسی‌اش به اتخاذ مواضعی تند علیه آمریکا و رژیم صهیونیستی شهره بوده است و همین موضوع موجب می‌شود دولت عراق و نیروهای مقاومت در مجلس، مسیری آسانی در تعطیلی پایگاه‌های آمریکا در عراق پیش‌رو داشته باشند.

نتیجه گیری

تاریخ عراق از زمان استقلال این کشور از انگلستان در اکتبر 1923 میلادی آغشته به رخدادهای خونین و توفانی بوده است. وقوع انقلاب‌ها و کودتاهای پی‌در‌پی و سقوط رژیم‌های سلطنتی، خودکامه و تک حزبی و همچنین حضور اقوام و مذاهب گوناگون نظیر اعراب، ترکمن‌ها، کُردها، آشوری‌ها، دراویش، مندائیان، ایزدی‌ها، شیعیان، اهل سُنت و اختلافات فی مابین، بستری مساعد برای مداخله‌های کشورهای بیگانه در این کشور فراهم کرده است.

با وجود خوشبینی‌های پیشین مبنی بر ایجاد ثبات در این کشور پس از خروج نظامیان آمریکایی در دسامبر 2011 میلادی، وقایع منتهی به جنگ سوریه زمینه‌ساز گسیل تروریست‌های تکفیری به عراق را فراهم کرد؛ موضوعی که بار دیگر به حضور ائتلاف نظامی غربی به سرکردگی آمریکا‌ در عراق منتهی شد.

اکنون و پس از وقوع نزاع در سرزمین‌های اشغالی و حمایت تمام قد آمریکا از مواضع رژیم صهیونیستی در سرکوب گروه‌های فلسطینی، منطقه غرب آسیا در آستانه‌ تنشی فراگیر قرار گرفته است، تا حدی که تحلیلگران منطقه‌ای از احتمال نزاع و بروز حمامی خونین در منطقه سخن به میان آورده‌اند.

در این میان خشم نیروهای وابسته به مقاومت عراق از حمایت آمریکا از رژیم صهیونیستی و حملات گاه و بیگاه راکتی و پهپادی به مواضع پایگاه‌های آمریکایی در عراق و سوریه با واکنش نظامی واشنگتن همراه بوده که به شهادت ابوتقوی السعیدی، از رهبران نظامی جبهه مقاومت نجباء منجر شد؛ موضوع که بلافاصله دستور دفتر نخست وزیر عراق را مبنی بر تعطیلی پایگاه‌های نظامی آمریکا در آینده‌ای نزدیک به دنبال برداشت.

فارغ از احتمال تسری تنش از سرزمین‌های اشغالی به دیگر نقاط منطقه، به نظر می‌آید دست بالای نیروهای مقاومت در دولت و مجلس عراق و ایجاد ثبات نسبی حاکم بر این کشور، بغداد را از هرگونه حمایت نظامی ائتلاف بین المللی به سرکردگی آمریکا بی‌نیاز کرده و همین موضوع به صدور دستور دفتر نخست وزیری مبنی بر خروج نظامیان آمریکایی در آینده‌ای نزدیک منجر شده است.