این نتیجه فیلتر شدن اینستاگرام و تلگرام است

در یک سال گذشته، مسئولان شیوه‌های مختلفی را برای محدودکردن اینترنت به‌کار گرفته‌اند؛ اما آمارها نشان می‌دهند که دست‌کم فیلترینگ اینستاگرام نتوانست تأثیری بر میزان محبوبیت این شبکه اجتماعی بین کاربران و کسب‌وکارها بگذارد. همان‌طورکه فیلترینگ تلگرام در سال ۱۳۹۷ باعث نشد تا مردم این پلتفرم را از گوشی‌های هوشمند خود پاک کنند.

سال گذشته، ۵۹۰ میلیارد بار از پست‌های کانال‌های ایرانی تلگرام بازدید و در اینستاگرام فارسی ۴۴۰ میلیون پست منتشر شد که ۲۹۱ میلیارد بار لایک دریافت کردند. این آمارها در گزارش سالانه یکتانت درباره بازاریابی دیجیتال آمده است.

براساس این گزارش، بیش از ۷۰ درصد مردم به‌طور مداوم از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند و شبکه‌های اجتماعی بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره مردم شده‌اند. هر کاربر ایرانی به‌طور متوسط بیش از ۲۷۵ صفحه عمومی را در اینستاگرام دنبال می‌کند و روند حضور در این شبکه اجتماعی با وجود فیلترینگ سال گذشته و اختلالات جدی روندی افزایشی تجربه کرد.

براساس آمار زلکا، در سال ۱۴۰۰، ۳۶ میلیون صفحه شخصی در اینستاگرام فارسی وجود داشت که در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۴۱ میلیون صفحه افزایش پیدا کرد. این در حالی است که تعداد صفحه‌های اینستاگرامی در سال ۱۳۹۹ حدود ۳۱.۵ میلیون بود. این میزان افزایش نشان می‌دهد رشد این صفحه‌ها در سال ۱۴۰۱ با وجود فیلترشدن این شبکه اجتماعی، بیشتر از رشد در زمانی بود که هنوز فیلتر نشده بود. ناگفته نماند که بیش از ۶.۳ میلیون صفحه عمومی در اینستاگرام فارسی وجود دارد.

همین آمار با بررسی بیش از ۹ هزار کسب‌وکار فعال در اصناف و اتحادیه‌های مختلف به این نتیجه رسیده است که ۹۴ درصد کسب‌وکارهای ایرانی در اینستاگرام صفحه دارند. پس از اینستاگرام هم تلگرام با ۷۲ درصد بیشترین کسب‌وکارها را در خود جا داده است.

تأثیر فیلترینگ بر استفاده از اینستاگرام

نمودار تعامل کاربران در اینستاگرام نشان می‌دهد که بیشترین تأثیر فیلترینگ بر میزان بازدید ویدیوها بود. در ابتدای سال گذشته، بازدید ویدیوهای اینستاگرامی بیش از ۳۵ میلیارد بار بود که در تیرماه کاهش پیدا کرد و به حدود ۳۰ میلیارد بار رسید. سپس تا شهریورماه، در روندی به حدود ۴۰ میلیارد بار افزایش پیدا کرد.

پس از فیلترینگ این شبکه، میزان بازدید در مهرماه به حدود ۲۵ میلیارد بار کاهش پیدا کرد و درادامه روند کاهشی به اندکی بیش از ۱۵ میلیارد بار در آبان ماه رسید. بااین‌حال، پس‌ازآن دوباره روند افزایشی آغاز شد تا اسفند سال گذشته که بازدید ویدیوها بیش از ۳۰ میلیارد بار شد. بااین‌همه، فیلترینگ بر میزان کامنت‌ها در این دوران تأثیر چندانی نگذاشت و تعداد کامنت‌ها حتی در مهرماه افزایش پیدا کرد و به بیشترین میزان سال گذشته رسید.

درمقابل، تعداد لایک‌ها در سال گذشته تحت‌تأثیر سیاست‌های فیلترینگ فرازوفرود داشت. کمترین میزان لایک‌ها در مردادماه با بیش از ۲۰ میلیارد لایک بود. یعنی زمانی که این پلتفرم با اختلالات زیادی مواجه بود. پس از این ماه بازدید افزایش یافت و حتی فیلترینگ در شهریورماه هم نتوانست این روند افزایشی را قطع کند.

میزان لایک‌ها در مهرماه نیز به حدود ۳۵ میلیارد رسید؛ اما پس‌ازآن کاهش پیدا کرد و در آبان‌ماه حدود ۲۵ میلیارد شد. درنهایت، اسفند سال گذشته میزان لایک‌ها تفاوت چندانی با فروردین‌ماه نداشت.

تجربه فیلترینگ تلگرام

سال گذشته، در کانال‌های عمومی تلگرامی بیش از ۶۶۰ میلیون پست منتشر شد و هر کاربر ایرانی بیش از ۷ هزار پست را به‌طور متوسط لایک کرد. بیش از ۵۲۱ میلیون پست را ۸۷۰ هزار کانال منتشر کردند که ۵۹۳ میلیارد بار دیده شدند.

تلگرام فارسی یک بار در دی ۱۳۹۶ بیش از یک هفته از دسترس خارج شد و نهایتاً در اردیبهشت ۱۳۹۷ برای همیشه فیلتر شد. آن زمان در دستور قضایی دادستانی تهران آمده بود که باید به‌گونه‌ای فیلتر شود که حتی با ابزارهایی شبیه فیلترشکن هم نتوان به آن دسترسی داشت.

بااین‌حال، چند ماه بعد نظرسنجی‌ها نشان دادند که همچنان بسیاری از مردم از تلگرام فیلترشده استفاده می‌کنند. براساس نظرسنجی ایسپا که اسفند ۱۳۹۷ انجام شد، در گروه سنی ۱۸ تا ۲۹ سال ۷۱ درصد همچنان از تلگرام استفاده می‌کردند.

آن زمان میزان استفاده از پیام‌رسان سروش ۴ درصد بود. وزیر ارتباطات سابق یک ماه پس از فیلترشدن تلگرام اعلام کرد که فقط یک‌میلیون نفر این اپلیکیشن را بعد از فیلترینگ از گوشی خود حذف کرده‌اند.

عبدالصمد خرم‌آبادی، دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، در سال ۱۳۹۷ اعلام کرده بود که فعالیت صنفی در بستر تلگرام ممنوع است و کسب‌وکارهای اینترنتی باید فعالیت خود را به شبکه‌های اجتماعی داخلی منتقل کنند.

باوجوداین، در این چند سال با وجود فیلترینگ و اختلالاتی که برای پروکسی‌ها و VPNها ایجاد می‌شد، همچنان میزان کاربران تلگرام و استفاده از آن بیشتر هم شد.

پس از فیلترینگ گسترده در شهریور ۱۴۰۱، مرکز پژوهش بتا اعلام کرد که از نیمه شهریورماه تا نیمه مهرماه بازدید از پست‌های تلگرامی بیش از دو برابر رشد داشت و از حدود ۱.۲ میلیارد بازدید به حدود ۲.۸ میلیارد رسید؛ درست از زمانی‌که محدودیت‌ها با فیلترشدن دو محصول متا، یعنی اینستاگرام و واتساپ شدت گرفته بود.

فیلترشدن واتساپ بسیاری را دوباره به تلگرام بازگرداند؛ به‌ویژه اینکه پس از شهریورماه تعداد کانال‌های پروکسی تلگرام پنج برابر شد و مجموع بازدید پست‌های این کانال‌ها از ۲ میلیارد به ۶ میلیارد رسید.

دی ماه سال گذشته، مرکز تحلیل داده‌های لایف وب این داده‌ها را منتشر کرد که نشان می‌داد تشدید فیلترینگ و ازدسترس‌خارج‌شدن VPNها باعث افزایش اعضای کانال‌های پروکسی تلگرام و رشد بازدید آن‌ها شده است.

داده‌های گزارش یکتانت هم نشان می‌دهند که میزان بازدید ماهانه و تعداد محتوای منتشرشده در تلگرام فارسی در یکی‌دو ماه اول پس از شدت‌گرفتن محدودیت‌ها و ازکارانداختن مداوم VPNها کاهش یافت؛ اما تقریباً از آبان و آذر دوباره روند افزایشی را طی کرد و در پایان سال حتی بیشتر از فروردین ماه بود.

فیلترینگ حضور کسب‌وکارها در شبکه‌های اجتماعی خارجی را کم نکرد

براساس آمارهای زلکا، در اینستاگرام فارسی بیش از ۶۵۰ هزار فروشگاه عمومی فعالیت می‌کنند؛ ازجمله کسب‌وکارهایی درزمینه مُد و پوشاک، خدمات آرایشی، زیبایی و سلامت، غذا و رستوران، خانه و آشپزخانه.

میزان فروشگاه‌های اینستاگرامی در کشور یک‌چهارم کل اتحادیه اروپاست. آمارهای پیشین مانند آمار بتا می‌گویند که بسیاری از صفحات اینستاگرامی که به فعالیت‌های تجاری اختصاص دارند، متعلق به کسب‌وکارهای خانگی و بومی و غیررسمی هستند.

ناگفته نماند که بیش از ۹۰ هزار کانال تلگرامی نیز محصولات خود را می‌فروشند که بیشتر آن‌ها مُد و پوشاک و کالای دیجیتال هستند.

میزان کانال‌های فروشگاهی در این دو پلتفرم چند برابر پلتفرم‌های داخلی است. در سروش پلاس با بیش از ۱۸۰ هزار کانال فعال، فقط ۱۵ درصد فروشگاهی اند. در روبینوU شبکه اجتماعی روبیکا، نیز بیش از ۲۶ هزار فروشگاه فعالیت می‌کنند.

فروشگاه‌های اینستاگرامی هم مانند کانال‌های تلگرام، پس از فیلترینگ یاد گرفتند با استفاده از VPN فعالیت خود را ادامه دهند. تعداد محتواهایی که آن‌ها در سال گذشته منتشر کردند، پس از فیلترینگ به‌مدت یک ماه سقوط کرد؛ اما بعد از مهرماه روند افزایشی تجربه کرد و در اسفندماه حدوداً به‌اندازه محتوای فروردین‌ماه رسید.

حدود یک سال از زمان شدت‌گرفتن فیلترینگ می‌گذرد و این آمارها تأیید می‌کنند که فیلترینگ فقط هزینه استفاده از اینترنت را افزایش داده و پای VPNها را به گوشی‌های تلفن‌همراه تعداد بیشتری از مردم باز کرده است.

براساس آمارهای زلکا و emrc، استفاده از VPN در میان گروه‌های سنی و تحصیلی مختلف بسیار زیاد است. در این مدت، حمایت‌های دولت از پیام‌رسان‌های داخلی هم نتوانسته است تأثیر چندانی بر کم‌اقبالی مردم به استفاده از نمونه‌های داخلی بگذارد. درنهایت، به‌نظر می‌رسد فیلترینگ یک سال گذشته نتوانسته است دسترسی را قطع کند فقط آن را پردردسر و پرهزینه کرده است.