جایگاه آب در زندگی و فرهنگ ایرانیان چیست؟
در ایران میراث فرهنگی و میراث طبیعی مرتبط با زندگی انسان‌ها و در ارتباط نزدیک با عنصر آب هستند.
تداوم شرایط موجود و نگاه‌هایی که در مدیریت منابع آب وجود دارد، جز بحرانی‌تر شدن شرایط دستاورد دیگری ندارد. بارها این مسئله از سوی کارشناسان به زبان هشدار بیان شده و از سوی مدیران و تصمیم‌گیران گوشی برای شنیدن نبوده، داریوش مختاری، کارشناس ارشد حوزه مدیریت منابع آب دیروز و به بهانه روز ملی آب با اشاره به اهمیت حفظ منابع آبی و خطرات موجود برای آب در کشور گفته است: «اگر شرایط طبق روال فعلی پیش برود و راهکاری برای نگهداشت آب اندیشیده نشود، در آینده‌ای نه چندان دور با خطر نابودی محیط زیست و حتی جنگ بر سر آب مواجه خواهیم‌شد. استفاده از نظرات کارشناسان و صاحب‌نظران برای حل مشکلات آبی موضوعی مهم و ضروری است، تغییر شرایط آب‌وهوایی در کشور موقعیتی را به وجود آورده که احتمال بدتر شدن اوضاع نیز وجود دارد»
اما سیاست‌گذاری‌های سال‌های اخیر نشان می‌دهد مدیران و متولیان این حوزه نه تنها به توصیه‌ها و نظرات کارشناسان حوزه آب توجهی ندارند که حتی به تجربیات زیسته گذشتگان که تاریخ بر درستی آن صحه می‌گذارد هم توجه ندارند. ایران همواره کشوری کم‌آب بوده و آب در آن عنصری دارای اهمیت ویژه تلقی شده است. به همین دلیل راه‌های اصولی مدیریت این منبع با ارزش در ایران بسیارند. راه‌هایی که بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند همچنان می‌تواند در طراحی‌های شهری و راه‌های مدیریت منابع آب به کار آید و اثر گذار باشد. اما همواره این اصول مورد غفلت قرار گرفته است و گویی رو‌در‌رویی با بحران آب و تبعات آن برای تصمیم‌گیران و متولیان مدیریت منابع آب مطلوب‌تر است تا بهره‌گیری از دانش کارشناسان و تجربیات گذشتگان در این زمینه.در وبینار تخصصی که با رویکرد بهره‌گیری از آب در گردشگری برگزار شد، علاوه بر مرور اهمیت آب در فرهنگ و آداب و رسوم و همچنین معماری و ادبیات ایرانیان، به نکاتی اشاره شد که می‌توان به عنوان راهکاری عملی در حل مسئله آب به آن توجه کرد.
آزاده عابدین‌زاده که در رشته مدیریت جهانگردی تا مقطع دکتری تحصیل کرده با نگاه به موضوع آب و تبدیل آن به یک جاذبه گردشگری می‌گوید: «در گردشگری هنر ما فروش خاطره‌های به یاد ماندنی است. فرهنگ ایرانی در این زمینه و در انتقال تجربه ناب برای گردشگران سهیم است. معماری، آداب و رسوم و ادبیات و حتی عطر و طعم خوراک‌ها و شیوه پذیرایی هر کدام به شکلی ماموریت دارند که رویای ایرانی را برای یک گردشگر خلق کنند. از طرفی یکی از ابزارهایی که به خلق این رویا کمک میکند روایتگری است. اینکه بتوانیم میراث گذشته را به زیبایی برای گردشگر روایت کنیم و بگوییم آنچه امروز در زندگی ما نقش پررنگی دارد از پیشینیان به ما ارث رسیده و ما در زندگی مدرن خود با تغییر و تحولاتی از این میراث گذشتگان استفاده می‌کنیم. آب جایگاه خاصی در فرهنگ ما ایرانی‌ها دارد و همیشه مبین آبادانی بوده است. در آیین زرتشت چهار عنصر مقدس وجود دارد که آب یکی از آنها است. در فرهنگ ایرانی آب را همیشه به جاری بودن و جریان داشتن آن می‌شناسند و معتقدند آبی که یک جا بماند و تعامل و گردش نداشته باشد به گنداب تبدیل می‌شود. با همین باور، جان انسان هم این حرکت را می‌پذیرد»
عابدین‌زاده با اشاره به نقش آب در معماری اماکن مقدس مثل آتشکده و مسجد می‌گوید: «نه تنها در آتشکده که در مسجد هم آب جایگاه خود را دارد. چون پیش از نماز خواندن نیاز به وضو گرفتن است. در مسجد هم جایگاه نمازگزار کنار آب فراهم شده است» علاوه بر اماکن مقدس، در مناظر شهری وجود آب‌های جاری اهمیت فراوانی داشته است که عابدین‌زاده با اشاره به مناظر پل‌هایی که بر رودخانه‌ها ساخته شده به آن اشاره میکند و یا استخرها و دریاچه‌هایی که در شهرهای تاریخی هنوز هم آثاری از آنها به جا مانده است.
آب اما در معماری خانه ایرانی هم نقش مهمی داشته است. نزدیکی به منابع و سرچشمه آب یکی از ویژگی‌هایی است که امروز با مطالعه بناهای اعیانی می‌توانی به آن برسیم و از سویی: «ساخت خانه‌ها در گودال باغچه، که از سطح معبر پایین‌تر بودند با این نگاه بود که نیازی به جابجایی فیزیکی آب نداشته باشند. در کنار حرکت در معماری سکون را هم داریم. حوضی که گاه سکون دارد و گاهی حرکت خود را با موج فواره نشان می‌دهد هر دو نشانه‌هایی از نقش آب در معماری خانه ایرانی دارند. زیبایی‌هایی که حوض در حیاط یک خانه خلق میکند به اضافه فواره آن ریشه روانشناسی به جریان آب دارد. در باغ ایرانی شاهد هستیم که در عمارت‌های موجود در باغ فواره و آبشار دیده نمی‌شود، چون معتقد بودند آب آرامش بخش است. اما جریان آب همانقدر که آرام‌بخش است وقتی شتاب بگیرد و نوای آن ممتد شود ممکن است یک استرس ناخودآگاه برای ساکنان خلق کند. به همین دلیل در خانه ایرانی در زماین‌های خاصی شاهد باز بودن فواره هستیم و فواره آب همواره فعال نیست»
عابدین‌زاده با اشاره به ردپای آب در ادبیات ایران و متل‌ها و اشعار شعرا نگاه ایرانیان را به عنصر آب تشریح کرده و معتقد است همه این نگاه‌ها و باورهایی مثل ریختن آب پشت مسافر می‌تواند روایتی باشد که برای گردشگران سفر به ایران را تبدیل به یک تجربه خاص کند.
در بخش دیگری از این وبینار حسین ذاکری؛ دانشجوی کارشناسی ارشد جهانگردی نگاهی به سازه‌های آبی ایرانیان به مثابه یک جاذبه گردشگری داشت. سیستم‌های آبی که در قنات و سازه‌های آبی شوشتر توانسته‌اند تحسین جهانیان را بر انگیزند اما در ایران تنها به عنوان یک اثر تاریخی به آنها نگاه می‌شود و همتی برای به روز کردن دانش به کار رفته در ساخت این سازه‌ها وجود ندارد.
ذاکری در سخنان خود می‌گوید: «می‌توانیم بگوییم عنصر آب به عنوان یک میراث معنوی عمل کرده که در کنار آن سازه‌هایی برای استخراج و بهره‌برداری از آب شکل گرفته که می‌توانند میراث فرهنگی محسوب شوند. این جاذبه‌ها در گردشگری نقش پررنگی دارند و در حوزه گردشگری فرهنگی سازه‌های آبی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های کشور هستند. باید به این نکته توجه داشت که در ایران میراث فرهنگی و میراث طبیعی مرتبط با زندگی انسان‌ها و در ارتباط نزدیک با عنصر آب هستند»
ذاکری به زندگی پیشینیان و شیوه‌ای که برای تامین آب موردنیازشان در دشت به کار برده بودند اشاره کرده و داستان شکل‌گیری قنات برای هدایت آب به مناطق کم‌آب را مرور میکند.
ذاکری در ادامه سخنان خود به میراث معنوی فراموش شده‌ای اشاره دارد که در آن به آب به عنوان عنصری که روشنایی و نور به همراه دارد نگاه می‌شود: «جشنی داریم تحت عنوان جشن آبریزان که سیزدهم تیر ماه برگزار می‌شد. متاسفانه این جشن رو به فراموشی است. در کاشان این جشن توسط کسانی که در بازار مسگران کاشان حجره داشتند اجرا می‌شد. به همین دلیل به لتوی مسگرها معروف شده است. در این جشن کسبه با کاسه‌ها یا مشک‌های آب به حجره دیگران می‌رفتند و به هم آب پاشی می‌کردند و در نهایت مغازه‌ها تعطیل می‌شد و همگی به باغ فین یا خانه حاکم می‌رفتند و جشن ادامه پیدا می‌کرد»
آیین‌های مبتنی بر آب در شهرهای مختلف کشور بسیار متنوع و متعددند و بسته به فرهنگ و آداب و رسوم و باورهای هر شهر تفاوت‌های کوچکی دارند اما محور همه آنها اهمیت و توجه به عنصری ارزشمند به نام آب است. ذاکری معتقد است: «میراث آبی یک منبع مهم اطلاعاتی است که نشان می‌دهد این سیستم‌ها در گذشته چطور عمل می‌کردند و کارایی و اهمیت آنها به چه شکل بوده است. در کنار آن می‌توانیم به این موضوع بپردازیم که تاثیرات آن در زندگی کنونی جامعه ایرانی به چه شکل است. این میراث ظرفیت بالایی برای پیوند بین زمان‌های قدیم و زمان حال دارند. بهره‌گیری مدرن از سازه‌های آبی و قنات‌ها و آب انبارها و … امکان‌پذیر است»
او در ادامه سخنان خود به ساختار قنات و مشاغل مرتبط با آن پرداخت و اینکه هنوز هم می‌شود از معماری‌های به جا مانده از میراث آبی بهره‌برداری‌های مرتبط کرد و از دانش بومی و تاریخی برای عبور از بحران امروزی آب که تمام کشور با آن روبه‌رو هستیم استفاده کرد. این امر مستلزم توجه به مطالعات دانشگاهی و همچنین خواست و همت مسئولان حوزه آب است. اما در نهایت تاسف شاهدیم که اغلب اصرار بر تکرار اشتباهاتی دارند که بارها تجربه شده است.
انتهای پیام
منبع: پیام ما
دیدگاه تان را بنویسید